दैनंदिनी – २९ सप्टेंबर २००९‏

अट्टहास करूनही जगणे मनासारखे होत नाही… जिथे पाऊल ठेवायचे तिथे जमीन सापडत नाही… स्वप्नांचे पंख छाटल्यासारखे वाटतात… भूलभुलैय्यामध्ये आत्मभान गमावून विचारांच्या साखळीमध्ये जेरबंद झाल्यासारखे वाटते… सापशीडीच्या खेळासारखे अगदी शेवटच्या घरातील सापाने गिळून पुन्हा सुरुवातीला फेकल्यासारखे वाटते… धोब्याच्या धोपटण्याने धोपटल्याप्रमाणे व त्या कपड्यातील बिचार्‍या पाण्याच्या थेंबांप्रमाणे उधळल्यासारखे वाटते… तोंड रंगवून झाल्यावर तेवढ्याच आवडीने तोंडात घेतलेल्या पानाला पिचकारीत थुंकून दिल्यासारखे वाटते… फळ्यावर खडुने लिहीताना सरसर पडणार्‍या धूलिकणांप्रमाणे आयुष्याच्या फळ्यावर उमटण्याआधीच फळ्याबाहेर फेकल्यासारखे वाटते… एखादा आवाज ऐकून सगळे काही विसरून जीवाच्या भीतीने उडणार्‍या असंख्य पाखरांच्या थव्याप्रमाणे जगणे वाटून जाते.. नैराश्य, हतबलता, उदासीनता अगदी रोजचे सवंगडी होऊन गेल्यासारखे फेर घालून नवे खेळ मांडत असतात… जगण्याचे उद्देश, धेय, ध्यास, प्रयत्न, कणखरता, शौर्य या सगळ्या  गोष्टी कालबाह्य होऊन जगण्याच्या शब्दकोषामधुन बेमालुमपणे निघून गेलेल्या असतात… किती भंपक आयुष्य आहे हे! ना जगण्याला अर्थ ना मरण्याला अर्थ, जगण्याचे ओझे जन्मापासून मरणापर्यंत वाहून नेणारी अशी असंख्य गाढवे आपल्या आजुबाजुला सहज सापडतील.. कधी कधी आरशात आपल्या प्रतिबिंबातही सापडेल!

अशावेळी लोकांना हवी असते ती सहानुभुती, दया! … कुणाच्या तरी सावलीमध्ये राहण्याची गरज निर्माण होते आणि खरेतर इथेच याच क्षणाला एका बांडगुळाचा जन्म होतो… अशी बांडगुळे ना कधी स्वतः वृक्ष होऊ शकतात आणि ना कधी वृक्षावाचुन स्वतःचे अस्तित्व दाखवू शकतात.. प्रेरणा जरूर घ्यावी, आदर्शवाद जरूर स्वीकारावा, पण समोरच्याचा प्रगतीचा फॉर्म्युला जसाच्या तसा स्वतःच्या जगण्याला लावताना जरा देवाने दिलेल्या अकलेचा वापर जरूर करावा… समविचारी असणे वेगळे व एखाद्याच्या मागे शेपुट धरून फरफटत धावणे वेगळे!

आजकाल स्वतःला अमुक तमुक नेत्याच्या नावाशी जोडण्याचा तरुणांचा प्रयत्न दिसतो… मित्रांनो, समर्थकांच्या झुंडीमधील मेंढरू होण्यापेक्षा समर्थ व्यक्तिमत्व व्हा… तत्वांचे आदान-प्रदान करणे गरजेचे असते पण एखाद्या ठराविक तत्वांच्या साच्यामध्ये अडकून एक साचेबद्ध कार्यकर्ता तयार होणे हे हास्यास्पद आहे… साच्याच्या आतमध्येही पोकळी राहिली की होणारी कलाकृती ही विक्षिप्त होते… तिला उचलुन फेकून द्यावे लागते… याहीपेक्षा स्वीकारा ते मार्गदर्शन.. प्रत्येकाने प्रत्येकाच्या आभाळाची जाणीव करुन घ्या… आदर्श विचारांचे कोठार मुक्त हस्ताने उपलब्ध करुन घ्या, त्याचा ध्यास घ्या… एकाच उद्देशाला वेगवेगळ्या मार्गाने प्राप्त करता येते हे मान्य करणे गरजेचे आहे… पठडीबंद घोड्याप्रमाणे वागल्यानंतर माणूसही  पुढे आयुष्यभर घोड्यासारखाच वागतो… त्याला निर्णायक अमृतापेक्षाही हरभराच गोड वाटतो… काळानुसार होणारे बदल स्वीकारण्याची वृत्ती अंगीकारलीच पाहीजे… सारासार विचारांची ओळख घेता आली पाहीजे… या घडीला समर्थ नेत्यांची गरज आहे… समर्थ व्यक्तिमत्वातूनच सकस नेत्याची निर्मिती होते… प्रत्येक समर्थ नेता हा उत्तम समर्थक असतो पण एक निष्ठावान समर्थक दुर्दैवाने आदर्श नेता होऊ शकत नाही… पुढाकार घ्या.. काळाला अंगावर घ्या… कळपामध्ये राहून कळपामागे फिरण्यापेक्षा आता कळपाचे अधिभारी व्हा!

देशाचे झालेले अधःपतन आपल्या पिढीला पहावेही लागत आहे व झेलावेही लागत आहे.. याला बदलायचे असेल तर आपल्याला प्रथमतः कात टाकली पाहीजे.. आपल्यातून प्रत्येकाने पुढे येऊन काम केले पाहिजे…. कोणते काम करायचे हे सर्वाधिकार आपल्याकडे आहेत.. असंख्य खेड्यांमधील असंख्य प्रश्न आ वासून उभे आहेत.. खेड्यांना खेड्यांप्रमाणे विकसित केले पाहीजे… वर्षानुवर्षे चालत आलेली आदर्श पंचायत व्यवस्था पुन्हा जोमाने उभारली पाहीजे.. गावाचे शहर करण्यापेक्षा गावला एक ‘स्वयंपूर्ण खेडे’ होणे जास्त गरजेचे आहे… संगणक, इंटरनेट, मोबाईल, या खुप लांबच्या गोष्टी आहेत अजूनही कितीतरी खेड्यांमध्ये पाण्याचे व खाण्याचे राक्षस बळावत आहे… आपण घेतलेल्या ज्ञानाचा वापर देशासाठी नाही झाला तर त्याचे फलित काय? परदेशातील वेगवेगळ्या ठिकाणी वेगवेगळ्या विषयांवर काम करणारे आपण काहीना काही बदल नक्कीच घडवू शकतो.. इथे मोबदला पैसा नसेल पण समाधान असेल.. एका गावाला जर त्यांचा स्वाभिमान परत मिळाला तर त्या गावात तयार होणार्‍या पुढच्या कितीतरी पिढ्यांचे भवितव्य सुडौल बनवण्याचे समाधान नक्कीच मिळेल… अगदी प्रत्यक्ष जाऊन नाही जमले तरी अप्रत्यक्ष काम करण्याची इच्छा प्रत्येकाच्या मनात निर्माण व्हावी हीच त्या भारतमातेचरणी प्रार्थना!

हे मी का लिहीले, हे मला माहीत नाही.. मनातून उठणार्‍या वादळाला शब्दांचे गाव दिले आहे… प्रत्येकाच्या आतमध्ये एक समर्थ नेता व कार्यकर्ता असतो याची खात्री मला आहे अन त्यालाच आवज देण्याचा हा प्रयत्न आहे… मोबदल्यासाठी काम करण्यापेक्षाही समाधानासाठी काम करणार्‍या पिढ्या तयार व्हाव्यात… बदलांना नुसते मान डोलवुन होकार देणार्‍यांपेक्षाही तो बदल अंगी उतरवून समाजातील दुर्लक्षितांपर्यंत पोहचविणार्‍या समर्थ पिढ्या तयार व्हाव्यात असे वाटते म्हणूनच हा खटाटोप!

एखाद्या पोस्ट ऑफिसमध्ये ज्या निराकारपणे व अगदी कशासही घेणे-देणे नसल्याप्रमाणे  तो पोस्टमन एकामागून एका पाकीटावर ठसे उमटवत गठ्ठ्यामध्ये भर पाडत असतो… त्याचप्रमाणे कालचा दिवस होता.. अशाच निराकारपणे मी जगण्याचा ठसा दिवसावर उमटवला अन आयुष्याच्या गठ्ठ्यामध्ये ‘आणखी एक’ म्हणून मागे ढकलला… काही विशेष घडलेच नाही… माझ्याकडून तसा प्रयत्नही झाला नाही… शेवटी वार्‍याबरोबर उडणार्‍या कागदाला कुठे जायचं हे ठरवण्याचा अधिकार नसतोच अगदी तसेच काल कसे जगायचे हे त्या जीवनाला सांगण्याचा अधिकार मला नव्हता! रात्रीशी सलगी करताना पत्नीशी मारलेल्या गप्पांनी कितीतरी प्रमाणात गेल्या दिवसाला त्याचे वैभव परत मिळाले व समाधानाने मला उद्याकडे जाण्याचे आमंत्रण मिळाले!

दैनंदिनी – २५, २६, २७ आणि २८ सप्टेंबर २००९

भांडणाची सुरुवात नाही तर भांडणाचा शेवट महत्वाचा असतो! कदाचित असंख्य जोडप्यांना याची मज्जा लगोलग कळून येईल… एखाद्या सरोवरामध्ये एकाचवेळी असंख्य कमलपुष्पांनी उमलल्यानंतरचा अत्यानंद काय असतो हे आपला प्रियकर भांडल्यानंतर शांत होताना हळूच हसताना कळून जाते… पहाटेच्या समयी नवजीवनाची सुरुवात कराणारी प्रभा डोंगरावरुन घरंगळत जेव्हा फटीफटीतून लोकांच्या आयुष्यात प्रवेश करते त्यावेळचे प्रसन्न वातावरण ओंजळीत आल्याची भावना त्यावेळेला मिळते! भांडताना उफ़ाळलेला मनसागर जेव्हा किनार्‍याच्या पायाशी येऊन शांतपणे एखाद्या कुत्र्याच्या पिल्लाप्रमाणे खेळू लागतो… कोसळणार्‍या पावसाची भीती जाऊन जेव्हा त्यामध्ये भिजण्याचा मोह होतो तेव्हा तोच पाऊस आपला सखा सोबती वाटतो.. अगदी तसेच या भांडणांचे नाही का.. आणि म्हणूनच भांडणाचा शेवट महत्वाचा ठरतो.. नदीमध्ये दगड मारून पाणी गढुळ करण्यापेक्षाही शांतपणे किनार्‍याला बसून पाण्याचे तरंग अंगावर अनुभवणे जास्त मनोहारी असते! अशीच काहीशी भांडणे आपली आपल्याशीही होतात.. मग उत्तर कुठे शोधावे कळत नाही…. मन नुसते सैरभैर असते.. अगदी एखादा दिवा जसा भकभक करत जळत असतो त्याप्रमाणे… त्याच्या वातीवर जर थोडीशी काजळी राहीली तरी तो जोरात तेजाळतो त्या काजळीस जाळून पुन्हा मंदपणे जळू लागतो.. बस्स! आपलेही असेच, जेव्हा आपल्या नित्य व्यवहारांमध्ये जगत असताना वा अध्यात्मात वावरत असताना जेव्हा प्रश्नांची काजळी येते.. किंवा आपल्याच विचारातून प्रश्न निर्माण होतात तेव्हा सैरभैर अवस्था होते व त्या दिव्याप्रमाणे तेजाळून उठतो… पण त्याचवेळेला त्या जळण्यावर विश्वास हवा.. तेवढेच काही क्षण तेजाळून घेण्याची तयारी हवी! तेव्हाच जर नांगी टाकली तर आपण त्या काजळीसवे जगू व कालांतराने विझणे हाती येईल… बाकी काही नाही!

वाट सोडून चालावेसे वाटणे नवीन नाही… प्रत्येकालाच नवीन वाट तयार करावीशी वाटते… काही जणांना तो आशिर्वादही असतो.. की ते जिथे उभे राहतात तिथे वाट सुरू होते… मग अशावेळी नव्या वाटेची वळणेही नवीच असणार.. कुणीही, कधीही न अनुभवलेली.. त्याचा कोणताही पूर्वानुभव ऐकीवात नसेल ना कुठे कुणाच्या संदर्भात… तेव्हा या नवीन वळणांत स्वतःला घट्ट बांधून ठेवण्याची जबाबदारी देखील आपणच स्वीकारली पाहीजे… नवीन वाटा जशा लोकांना रुचत नाहीत तसेच नवीन वाटांना नवीन पावले रुचत नाहीतच.. तिथे परीक्षा घेतलीच जाते… कदाचित तिथे जबाबदारी असते ती मागून आपल्या पावलांवर पाऊल ठेवत येणार्‍या असंख्य वाटसरूंच्या भवितव्याची! आणि त्यामुळेच वाट आधी आपल्या नवखेपणाला पारखून घेणारच.. उगीचच भ्रमात वावरणार्‍या स्वप्नपाखरांनी नव्या वाटेचा ध्यास घेऊ नये… जिथे वास्तवाच्या चाबकाने पूर्वाश्रमीचे रटाळवादाचे कातडे सोलले जाते तेव्हाच तिथे भविष्याची नवीन सोनेरी कांती बहाल होते!

विश्वनिर्मितीपासून ते आजतागायत अंधाराचे मनोगत त्या रात्रीस उलगडले नाही… रात्र आपली त्या गुप्तधनाला पोटात घेऊन जगाच्या फेर्‍या करीत आहे… कदाचीत मर्यादित वेळेने तिला बांधले आहे.. ती अंधाराची उकल करण्याचा कदाचित रोज प्रयत्नही करीत असेल पण एकदा का तांबडं फुटलं की रात्रीस निघणे क्रमप्राप्त होते… अन ते गुप्तधन उजेडात नाहीसे होते… आपलेही असेच नाही का त्या रात्रीप्रमाणे… आपणही तर गुप्त धनाचा हंडा घेऊन जगतो आहोत… कधी कधी त्याला शोधण्याचा मर्यादित प्रयत्नही करतो पण आपला पाठपुरावा कुठेतरी कमी राहतो… कधी अट्टहासाने बसावे म्हंटले तर ध्यान लागेपर्यंत रोजंदारीची कामे मागे लागतात व पुन्हा त्या रात्रीची जाणीव संपून या भौतिकाच्या उजेडात आपण लख्ख होतो… या गुप्त धनाची खासीयतच अशी की ते उजेडात पहायला गेले तर कधीच हाती लागणार नाही, जवळ असूनही ते खूप लांब असते… ‘गुप्त धन’ म्हणजे काय हा प्रश्न येणं सहज शक्य आहे.. पण या प्रश्नाचे उत्तर तोच सांगू शकेल जो त्याचा अधिकारी आहे.. अन त्याच्याकडे त्यासाठीच अन केवळ त्यासाठीच धाव घेतली पाहीजे… जसे तहान लागल्यानंतरच पाण्याचा शोध घेतला जातो.. तसेच या गुप्त धनाचे आहे.. जेव्हा ते हवे आहे याची तहान जागृत होईल त्याचवेळी ते पाणी पिल्यानंतरची येणारी आकंठ संतृप्त अवस्था नखशिखांत अनुभवता येईल…

गेले चार दिवस खरेतर दैनंदिनी नाही लिहीली… लिहावेसेही वाटले पण मग वेळ जुळून आली नाही किंवा काहीतरी कारणास्तव पुढे जाते राहीले… नुसते श्वास घेणे म्हणजे जगणे का? की नुसते एका दिवसामागून दुसर्‍या दिवसाकडे जाणे म्हणजे जगणे का? कळत नाही… गेल्या चार दिवसात हे प्रश्न बर्‍याचदा टपली मारुन गेले.. सण येतात नी जातात.. पण एका सणाला केलेला संकल्प दुसर्‍या सणाला किती पूर्ण झालाय याचा दुर्दैवाने कधीही अंदाज घेतला जात नाही.. श्रीरामाच्या रुपाने भगवंताने देहात असताना रावणाचा खातमा केला पण त्यानंतर आपल्यातील राम कितीवेळा जागृत झाला हा प्रश्न वादातीत आहे! गेले चार दिवस संथ होते… निवांत होते… ओल्या मातीच्या भांड्यावरून कुंभाराने सफाईने ओला हात फिरवावा व त्याला शेवटचा हावा तो आकार मिळावा त्याप्रमाणे होते… ओल्या तांदळाच्या भाकरीवर तव्यावर टाकून पाण्याचा हात फिरवून ज्याप्रमाणे आपण भाकरीच्या भेगा मिटवतो त्याचप्रमाणे हे चार दिवस होते…. प्रभु आशिर्वादाचा ओला हात या भेगाळलेल्या आयुष्यावर अशाच रीतीने फिरला व सारेकाही सुरळीत असल्याची खात्री झाली… तरूणाईचा काळ हा उमेदीचा असतो यात काही शंकाच नाही.. पण त्याचवेळी मनाला योग्य त्या संस्कारांचा अभिषेक झाला नाही तर भविष्याचा मनोरा कच्चा बनतो वा त्याचा पाया ठिसूळ होतो… परंपरा म्हणजे खुळचट थोतांड नव्हे… ज्यांना परंपराच नाही त्यांनी म्हणजेच पाश्चिमात्यांनी अंदाधुंदीने वागले तर नवीन ते काय! पण तेच जर भारतीय तरुणाई परंपरा नाकरुन, तिला लाथ मारुन या पाश्चिमात्यांचे अनुकरण केले तर त्यांच्यासारखे दुर्दैवी आणखी कोणीच नाही! सध्या हे दृश्य अगदी रोजचे झाले असले तरी एक मात्र वाटत राहते… येणारी पिढी कधीतरी आपल्या परंपरेचा ध्यास घेईल.. त्यांना प्रश्न पडतील की इथे ज्ञानेश्वर माऊली कसे काय निर्माण झाले? इथे संत रामदास स्वामी, छत्रपती शिवाजी, लोकमान्य, सावरकर कसे काय उदयास आले?.. तेव्हाच आणि तेव्हाच खरे “सीमोल्लंघन” होईल आणि विजयादशमी साजरी होईल!

दैनंदिनी – २४ सप्टेंबर २००९‏

एखादी अवस्था शब्दातीत असते.. आपण कसे आहोत, आपल्याला काय वाटतंय हे काही केल्या शब्दांच्या माळेमध्ये गुंफता येत नाही.. सुट्टे सुट्टे शब्द हवेत हलक्या वायूचे फुगे सोडावे त्याप्रमाणे नजरेसमोर येतात अन कुठेतरी वाक्यात बांधायला जावे तर क्षणार्धात आकाशामध्ये दिसेनासे होतात… आपल्या भावना असतात, संवेदना असतात पण योग्य शब्द नसतात… चेहर्‍यावरील भाव ओसंडुन वाहत असतात, डोळ्यांची पाखरे नविन पंख फुटलेल्या पक्ष्याप्रमाणे आकाशात भटकायला जात असतात, बर्‍याच विचारांच्या पारंब्या आपल्याला लोंबकळत असतात, स्वप्नांची माकडे त्या पारंब्यांवर हैदोस घालत असतात.. अन आपण मात्र शब्दांना पारखे असतो… बरेच काही करायचे असते पण काहीच करता येत नाही.. पुढे चालायचे असते पण पाऊल उचलता येत नाही… धावायचे असते पण कसलेच भान नसते.. आपण एक झाड झालेलो असतो.. सजीवपणाच्या सर्व व्याखेत बसणारे पण अव्यक्तपणाच्या मर्यादा उल्लंघुन वावरणारे वटवृक्ष असतो… योग्यांना मोक्षसाधनेसाठी थारा देणारे, वाटसरुंना विश्रांतीचे अमृत देणारे, पाखरांना हक्काचे घरदार देणारे एक झाड असतो आपण…. शांततेला बिलगुन राहतो, अंतरंगातील भोवर्‍यामध्ये आत्मभान झुगारुन देतो.. जगासाठी देहधारी पण स्वतः त्या क्षणाला मात्र नामधारी असतो…. प्रश्नांचा कचरा होत नाही ना उत्तरांचा पालापाचोळा उडत नाही… वेळेचा हिशोब तेव्हा सतावत नाही… भाषा, प्रांत, रुप, रंग सार्‍या सीमांपलिकडे आपण त्या वैश्विक चैतन्याशी एकरूप असतो.. म्हंटले तर ध्रुव नाहीतर शून्य असतो… कारण आपण अव्यक्त असतो.. कधीतरीच असे शब्दांपलिकडे वावरत असतो!
 
क्रांती होणे हे एवढे सोप्पे असते का? क्रांती कधी होते.. कधी झाली आहे याचा विचार करणे क्रमप्राप्त आहे.. हातावर हात ठेऊन इतिहासाची पुंगी वाजवल्यानंतर भविष्याचा नागोबा डुलणार नाही हे विधीलिखित सत्य! इतिहासापासुन प्रेरणा घ्यावी, वर्तमानाला वास्तवाच्या आगीमध्ये परखून घ्यावेच लागते… नुसते स्वप्नांचे वेड नको तर त्या वेडाला योग्य दिशा हवी, विचारांना नीती तत्वांचे अधिष्ठान हवे… खडतर तपस्या हवी, प्रयत्नांची उपासना हवी, साधना हवी… क्रांती कधी होते, जेव्हा सर्वसामान्यांमधील असंतोषाचा लाव्हा सहनशक्तीच्या मर्यादा ओलांडुन सत्ताधीशांना नामशेष करण्यासाठी उफाळुन येतो तेव्हा… उपाशी पोटाने क्रांती होत नाही पण मग ती भरल्या पोटाने होत नाही हेही तेवढेच खरे नाही का? जेव्हा बदलाची भुक जागृत होते, भविष्यातील अंधःकाराची जेव्हा जाणीव होते, डोक्यावरील छप्पर कोसळताना दिसू लागते तेव्हा आणि तेव्हाच क्रांती होते! नागड्या देहाला वस्त्राने झाकून समोरच्याच्या नजरेची भूक लपत नाही… तसेच अधोगतीला सोनेरी स्वप्नांच्या मुलाम्याने झाकून सामान्यांची बदलांची गरज लपत नाही… जेव्हा एक लाट नाही तर आख्खा समुद्र खवळुन उठतो तेव्हा होते क्रांती… जेव्हा बाया, मुले, तरुण, वृद्ध, प्राणी, झाडे एकच भाषा बोलतात तेव्हा होते क्रांती! जात-पात, धर्म, पंथ विषमतेमधुन कुरघोडीची लढाई होते, दोन समाजातील घटक आप-आपसात लढतात तेव्हा प्रगतीची कितीतरी दारे वर्षानुवर्षांसाठी बंद होतात हे लक्षात हवे मात्र!… चाबकाने फोडूनही जेव्हा जनावर शहाणे होत नाही तेव्हा ते कामाचे नसते.. जेव्हा शासन, सत्ताधीश लोकशाहीच्या मार्गाने ऐकत नाहीत तेव्हा ते कामाचे नाहीतच.. लोकशाहीने जर समोरच्याचे नाक दाबुन जबरदस्तीने समानतेचा घास भरवला जात असेल तर काय साध्य? येईल, भारतात, आपल्या भारतातही बदलाची लाट येईल… पण त्यासाठी तरुणांनी संकुचित वृत्तीच्या खुळचट कल्पनांना तिलांजली द्यायला हवी.. जर येणार्‍या पिढ्यांचे भविष्य शाबुत ठेवायचे असेल तर या पिढीचे तारुण्य पणाला लागायलाच हवे! आम्ही आम्हाला होईल तेवढे करतो.. आम्ही बदलांना मान्यता देतो… असल्या लेच्यापेच्या उत्तरांशी असलेली सोबत सोडुन रस्त्यावर येऊन चीडायलाच हवे… हो… आक्रमक व्हायलाच हवे… बलिदान द्यायलाच हवे… आता आपल्यांविरूद्ध लढायलाच हवे… त्यांना ते चुकताहेत ही जाणीव देण्यासाठी लढायला हवे.. जर भारतच नसेल तर आपल्या उत्तुंग स्वप्नांना काय अर्थ आहे? जरी ती खरी झाली तरी त्या स्वप्नांना थारा द्यायला भारतच नसेल तर त्यांच्या खर्‍या असण्याला काय अर्थ आहे? बदल एका वर्षात होत नाही.. कदाचित वर्षे लागतील.. कदाचित ५०, कदाचित १०० वर्षे लागतील.. पण तेव्हा मित्रांनो ‘भारत’ ताठ मानाने उभा राहू शकेल.. येणार्‍या पिढ्यांना पोसू शकेल… मावळ्यांनी स्वराज्याच्या एका वचनासाठी ते वेड स्वीकारले… शिवबाच्या हाकेला जीवप्राण मानले… कदाचित आज त्याच मावळ्यांची गरज आहे… एका नव्या स्वराज्य स्थापनेसाठी, क्रांतीसाठी!

काहीतरी विसरलो आहे असे वाटत असतानाच सगळे काही आठवायला लागते.. युद्ध संपले असे म्हणतानाच शत्रुपक्षाची एखादी लपलेली तुकडी हल्ला बोलते… कोडे सुटले असे वाटत असतानाच उत्तर कोडे वाटू लागते… मुसळधार पाऊस पडुन गेल्यानंतर मोकळे आकाश पुन्हा भरून येऊ लागते… एका जीवघेण्या वळणातून सुखरुप पुढे गेल्यानंतर कळते की ही तर सुरुवातच होती, हे सगळ्यात सोप्पे व पहीले वळण होते अशी आणखी बरीच अजून येऊ घातली आहेत… आपलेही असेच काहीसे होते कधी कधी.. काल माझेही असे काहीसे झाले.. एक गोष्ट बाजूला काढून टाकावी तर तिचा संदर्भ सगळीकडेच येऊ लागला… मग वाटून गेले की कदाचित ही आपली परीक्षा असावी आपण त्यातुन मोकळे झालोय की नाही हे पहायची.. म्हणुनच आता जग आपल्याला त्यात गुंतवायला पहात आहे… निर्विकार शब्द सोपा आहे पण सदैव विकारांच्या मैफिलीत राहणार्‍यांना तो अम्लात आणणे महाकठीण आहे हे नक्की… थोडी घालमेल झाली सुरुवातीला, वाटले की जख्मेवरील खपली काढली कुणीतरी.. पण मग पत्नीबरोबर बोललल्यावर कळले की ती जखम पूर्ण बरी झाली आहे असे समजले की खपली काढण्याचा प्रश्नच उद्भवत नाही!
 
(काल विक्रमच्या ‘जीवनमूल्य’ ब्लॉगवरील स्तुत्य विचार वाचले अन आतमधल्या विचारांची चाके फिरू लागली अन त्यातुनच कदाचित दुसर्‍या परीच्छेदाची निर्मिती झाली)

दैनंदिनी – २३ सप्टेंबर २००९‏

एखाद्या कुत्र्याला साखळीतून मोकळं केल्यावर ज्याप्रमाणे ते धूम ठोकतं… जेवढी अंगात उर्जा आहे, जोश आहे तोपर्यंत धावत धावत जातं अन एका ठिकाणी स्थिरावून पुन्हा मालकाकडे पाहतं… कदाचित त्याची मोकळं असण्याची हौस फिटली असावी वा सोबतीची ओढ किंवा कुणाबरोबर जगण्याची सवय त्याला आठवली असावी… साखळी असताना कितीही साखळी ओढून ते एकीकडे जात असलं तरी साखळी सोडल्यानंतर मात्र त्याचा तो अट्टहास क्वचितच दिसून येतो… आपण माणसे देखील असेच वागतो बर्‍याचवेळा… आपल्यालाही स्वतंत्र आयुष्य जगण्याची खुमखुमी असते, रोजच्या त्याच त्याच बंधनात अडकून प्रगती करणे अवघड वाटते, सारखं मन त्या साखळीत अडकलेल्या कुत्र्याप्रमाणे मोठ्य मोठ्या स्वप्नांकडे धाव घेत राहतं… पण मग संसाराची, आई-बापाच्या प्रेमाची साखळी आहे असं वाटायला लागतं.. अन जेव्हा ह्या बंधनातून मोकळे सुटतो तेव्हा??? काही दिवस खूप मज्जा करतो.. धावपळ करतो.. काही स्वप्नांचा पाठपुरावाही करतो.. पण शेवटी त्या कुत्र्याप्रमाणे एका मर्यादित वेळानंतर थांबतो अन मागे वळून पाहतो, नाही का? शेवटी काळाच्या डोहामध्ये तरंगतो तो नात्याचा अन विश्वासाचा ओंडका… बाकी सगळ्या गोष्टी अगदी दगडाप्रमाणे वा धातूप्रमाणे कुठे तळाला जातात हेही कळत नाही… नात्याच्या, विश्वासाच्या ओंडक्याला धरून काळाचा डोह पार होऊ शकतो.. भौतिक धातूमयी भ्रामक कल्पनांच्या दगडांना चिकटून राहिल्यास बुडणेच नशिबी येते हे नक्की!! दूर जाण्याचा, यशस्वी होण्याचा यज्ञ जरूर मांडावा पण त्याचवेळेला जुनी नाती अन विश्वासाचे बंध कुठेतरी एखाद्या कापराप्रमाणे जळत तर नाहीत ना याची खात्री जरूर करावी!

कधी काहीतरी वाटून जाते, अन या वाटण्याला काहीही संदर्भ नसतो… ना कोणत्या घटनेशी ते संबंधित असते ना कोणत्या विशिष्ट व्यक्तीशी ते निगडीत असते… आपल्या मनाचे खेळ म्हणतो आपण अन पुढे सरकतो.. मनात येणार्‍या या सुमार विचारांना स्थिरस्थावरतेचा शापही असतो… एकदा आलेला तोच विचार काही क्षणांच्या विश्रांतीनंतर पुन्हा आठवतही नाही… अगदी पाण्यावरील बुडबुड्यांप्रमाणे अस्तित्व असते… कधी आतमधून सगळे काही ढवळले जात असते अगदी गावाला शिंपल्याने दुधाचे पातेले खरवडून खातात त्याप्रमाणे!… कधी इतके बेचैन असतो की अगदी त्या फोडणीमधल्या तडतडणार्‍या मोहरीप्रमाणे!… आपण आपल्यात असुनही आपल्या ताब्यात नसतो.. एखाद्या फाटक्या लाऊडस्पीकरप्रमाणे सुरेल प्रणयगीत एखाद्या रटाळ दुःखद गाण्याप्रमाणे वाजवत असतो… शेवटी या सार्‍यातून बाहेर यायचे तरी कसे? हा गहन प्रश्न असतो.. अन हो त्याचे उत्तर हे मात्र प्रत्येकाचे वेगळे वेगळे असते.. माझे तुमच्यासारखे नसेल अन तुमचे माझ्यासारखे कदापी नसेल… कुणाला शांत व्हायला फक्त प्रिय व्यक्तीने थोपटणे पुरुन जाते तर कुणाला आतमध्ये साठलेली अनावश्यक उर्जा तांडव नृत्य करून बाहेर काढावी लागते.. आपल्यातील महत्वाची उर्जा आपल्या काहीतरी वाटण्यामुळे अनावश्यक होऊन जाते… वेळेचा चोळामोळा होतोच पण एखादे सत्कर्म चुकल्याची कुणकुणही मनाला लागून राहते हे नक्की!…

काही धक्के क्षणभराचे असतात पण त्याचे परिणाम दीर्घस्वरुपाचे असतात.. अगदी भूकंपाचेच बघितले तर कळेल.. काही क्षणांचे हादरे अन लाखो संसार मातीत मिसळून जातात, अनाथांच्या, बेघरांच्या झुंडी तयार होतात… आपणसुद्धा त्या धरतीप्रमाणे आहोत.. आपल्या आतमधील लाव्हादेखील उफाळत असतो अन हादरे देण्यास तेवढाच समर्थ असतो.. एखादा क्षणिक हादरा देखील आपल्यातील कितीतरी भावनांना अनाथ व बेघर करू शकतो याचा प्रत्यय सार्‍यांना असेलच… भूकंपानंतर पुन्हा नवनिर्मितीचा ध्यास जसा बाह्यजगात घ्यावा लागतो तसाच आपल्याला आपल्या स्वतःच्या बाबतीतही घ्यायला हवाच! एडीसनची जळालेल्या प्रयोगशाळेची गोष्ट सर्वश्रुत आहेच त्याप्रमाणेच वृत्ती असावी… जेव्हा सगळे मातीत मिसळले तेव्हा त्याबरोबर आपल्या चुकाही उध्वस्त झाल्या असे समजून नव्याने आधीच्या चुका टाळून नवनिर्मितीचा ध्यास घेणे योग्य वाटते!

कालचा दिवस एकसंध नव्हता.. बर्‍याच भावनांमध्ये विखुरलेला होता… कुठे गेल्या काही दिवसांच्या व्यापातून सावरून पुन्हा घडी बसवणे चालू होते तर कुठे अंतरातून जुन्या गोष्टी बाहेर उत्सर्जित करण्याची प्रक्रियाही जोरात चालू होती… चांगल्याचा ध्यास घेऊन मनाला पक्के करून चांगल्यासाठीच काळक्रमणा सुरु करण्यासाठी शीड बांधणे सुरू होते… प्रकाशाशी नाळ बांधून प्रकाशाकडे कूच करणे ठरवणे चालू होते.. विधीनिर्मात्यावरील विश्वासाला बळकट करून त्याची प्रार्थना करणे चालू होते… आम्हा दोघांच्या आत्मविश्वासाचे पतंग अत्युच्च भरारी घेण्यास सज्ज होत होते.. आकाशाला ठेंगणे ठरविण्यासाठी नवीन क्षितीजाकडे क्रमण सुरू होते… भूतकाळाची शिदोरी संपवून आमचे यान भविष्याकडे झेपावले… नव्या आयामांना काबीज करण्यासाठी.. अशक्यतेला शक्यतेचा रंग देण्यासाठी… शून्यातून विश्वनिर्मितीसाठी!

दैनंदिनी – १९, २०, २१ आणि २२ सप्टेंबर २००९

मित्रहो, काहीही झाले तरी जगणे नाकरता येत नाही! सुंदर सुंदर फुलांमधुन जाणारी वाट कधी अचानक रखरखीत वाळवंटात येते, सोनेरी भविष्याचे तुषार मृगजळाप्रमाणे अशक्यतेच्या ढगामध्ये विरघळून जातात, नेहमीचे आश्वासक वाटणारे हिंदोळे, उमाळे खोल हृदयाच्या गूढगर्भामध्ये नामशेष होऊन जातात, आपले आपले वाटणारे प्रतिबिंब आपल्याकडे पाठ करून उभे राहते, प्रकाशाचा अन सावलीचा ताळमेळ बसत नाही, उडणार्‍या पाखरांना आकाश नाकारून जाते, एखादी आयुष्याची ओळ पान सोडून पानाबाहेर भरकटून जाते, जीवनाच्या दाराचे कुलुप काही केल्या उघडत नाही, डोके आपटूनही पलिकडून कोणी आवाज देत नाही, चावी कुलुपामध्ये फिरवताना अचानक अर्ध्यात तुटून जावी.. लोळ भावनांचे मनावर आदळून काचेप्रमाणे क्षणात तुटून जावे,  अंगावरुन निथळताना आपण निराकार होऊन पहात रहावे.. आपल्या ठिकर्‍या उडताना आपण प्रेक्षक व्हावे व नंतर तेवढ्याच निराकारपणे सगळ्या ठिकर्‍या जमवून पुन्हा स्वतःला एका आकृतीमध्ये बांधावे… देहभावनेच्या चौकटीत अजून आपले अस्तित्व उरले आहे याची जाणीव होऊन पुन्हा नव्या वणव्यासाठी इंधन म्हणून जगत रहावे… ठिणग्यांचा दोष नाही, ज्वाळांचा काही दोष नाही, आता जगण्याचे चटके जाणवत नाहीत, अंगापिंडावर एखाद्या लहान मुलाला मनसोक्त खेळवावे त्याप्रमाणे या अघोरी वादळांना, वणव्यांना खेळवत आहोत असे वाटायला लागले आहे…. कदाचित समुद्र मंथन झाल्याशिवाय अमृताचा घडा मिळणार नाही.. आमचेही असेच काही सुरु असावे.. या मंथनाला सामोरे जाण्यापलिकडे दुसरा कोणताही पर्याय आमच्या भात्यात नाही… यात जाताना एकसंध राहणे व यातून परतताना स्वतःला एकसंध राखणे एवढेच काय ते आमच्याकडे आहे अन त्या विश्वविधात्याच्या कृपाशीर्वादाच्या विश्वासावर आम्ही यातूनही तरून जाऊ असा विश्वास वाटतो, नव्हे नव्हे तो आहेच!

शून्यांची बेरीज शून्य! शून्यांचा गुणाकर शून्य! शून्यांची वजाबाकी शून्य! मात्र शुन्यांचा भागाकार अनिश्चित! या शून्याचेही असेच काहीसे झाले गेल्या चार दिवसात! मित्रहो, अनिश्चितता, अनियमितता ही शब्दात खुप आटोपशीर असते नाही, पण जेव्हा शब्द सोडून ती वास्तवात असते तेव्हा बिलकुल आटोपशीर नसते.. हे अनुभवणे म्हणजे स्पंदनांचे ठोके एखाद्या घणाच्या आघाताप्रमाणे छाताडामध्ये आदळणे, पापण्यांचे फडफडणे म्हणजे या जगात आहोत की नाही या झुल्यावर झुलणे, श्वासांतून उकळता लाव्हारस अंतरंगात फिरणे, उच्छवासातून वातावरणाला गढुळ करणारे विषारी वायू निसटणे, डोळ्यांतील पाण्याला कुजकट, किळसवाणा दुर्गंध येणे!! … पावलांचे एका जागी रुतून पुतळ्याप्रमाणे ठप्प होणे, संवेदनांच्या पलिकडे जाऊन आपण न व्यक्त होणारी एक संवेदना होऊन जाणे, कुत्सित नजरांमधून छद्मी, जीव्हारी  भाल्यांचे हल्ले होणे काय असू शकते हे अनुभवणे म्हणजे आमचे गेले चार दिवस होते…

देव आहे हे अनुभवायचे असेल तर काय करायचे? देव असेल तर मग जगात ही अंदाधुंदी का आणि कशाला? जेवढी अंदाधुंदी आहे कदाचित त्यात टिकून राहणे, त्यात वाहुन न जाणे, स्वतःला त्यातूनही वेगळे राखणे म्हणजेच देव आहे सिद्ध होत नाही का? जर देव नसता तर समाजावर काळाच्या आकांडतांडावाचे निर्विवाद वर्चस्व पाहीजे होते पण तसे नक्कीच नाही.. आपल्याला यातूनही वेगळे राहता येते किंवा याची ओळख घेता येते म्हणजेच आपल्या आतमध्ये त्या चांगल्या शक्तीचे अधिष्ठान निश्चितच आहे हे नक्की!! या अधिष्ठानाप्रती जर विश्वास वाढवला तर नक्कीच या काळ्या साम्राज्यापासुन स्वतःला वेगळे राखता येईल.. जेवढे आपण सात्विक वा शुद्ध होण्याचा प्रयत्न करतो तेवढ्याच जोरात या काळ्या शक्तीचा आघात आपल्यावर होत असतो… तेव्हा आपली इच्छाशक्ती पूर्णपणे एकवटली गेली पाहीजे, पूर्ण विश्वास त्या विधात्याप्रती एकवटला पाहीजे.. तेव्हाच जर आपण त्या विधात्याच्या असण्यावर संशय घेतला तर आपल्यासारखे दुर्दैवी आपणच! कदाचित ही भाषा बर्‍याच जणांना बाष्कळ व तोंडाची वाफ वाटेल.. पण मित्रहो, याला प्रत्यक्ष अनुभवाची किनार आहे हे ठामपणे आम्ही आता नक्कीच सांगू शकतो… आधी अनुभवले अन मग लिहीले वा त्या विधात्यानेच हे लिहून घेतले असावे! कुणास ठाऊक या शब्दांमार्फत त्याला तुमच्यापर्यंत पोहचायचे असेल!!

काय सांगावे अन काय न सांगावे… एका बाजूला ढासळेलेले भौतिकाचे बुरुज आहेत तर दुसर्‍या बाजूला अभौतिकाच्या अनुभूतीतून मिळालेले प्रचंड बळ आहे! समाजाकडून असे काही अनुभव गाठीला येतात की ते पुन्हा कधीच आठवावेसे वाटत नाहीत.. या गेल्या चार दिवसातले अनुभवही असेच होते… पुन्हा त्या वळणावर जाणे नाही… ज्यांनी कुणी तेव्हा दरीत ढकलले त्यांच्याबद्दल मनात घृणाही नाही.. फक्त एकच सदिच्छा आहे की पुन्हा कधी हे ढकलणे आणखी कुणाबाबतीत त्यांच्याकडुन न होवो! नुकत्याच आकाश पाहिलेल्या रोपट्याला मुळासकट उखडताना त्या न फुललेल्या मुक रोपट्याला काय वाटत असेल हे प्रत्यक्ष अनुभवले! … पंख फैलावून उडण्यासाठी एखाद्या दरीच्या टोकावरून आकाशात झेप घ्यावी व कळावे की हे पंख नकली आहेत, फसवे आहेत व काही कळायच्या आत जमिनीवर कोसळणे काय असते याचा अंदाज घेता आला या चार दिवसात! … त्याच वेळेला दुर्लभ असणारे, अदृश्य असणारे आंतरीक बळ या ब्रह्मांडातून आपल्या आतमध्ये उतरवता येते, पोहचवता येते.. ध्यानस्थपणे स्वतःला एखाद्या पिसाप्रमाणे हवेत सोडुन देऊन हलके होता येते हे सुद्धा वाट्याला आले हे नक्की! अनुभवांचा हा संमिश्र सोहळा पदरी पाडून पूर्ण निरपेक्ष विश्वासाने आता आम्ही उभे आहोत…… पुढे येणार्‍या अनामिक वळणासाठी!!

दैनंदिनी – १७ आणि १८ सप्टेंबर २००९

सध्याच्या दोन दिवसांचे वर्णन काय करायचे असा प्रश्न पडला आहे.. कधी वाटते की भळभळणारे मन कोणत्याही बांधाशिवाय, अडथळ्याशिवाय शब्दा शब्दातुन मुक्त होउन या व्यक्त स्वरुपाच्या स्वाधीन करुन बाजूला व्हावे तर कधी वाटते की एखादे भावनिक मलम, एखादे रामबाण औषध शोधत त्या जख्मी अश्वत्थाम्याप्रमाणे वणवण फिरावे.. शेवटी बाह्य जगाला दिसतात त्या जखमा.. झालेला घाव.. पण तो घाव होताना, झेलताना पचवताना झालेल्या अनंत यातना अदृश्य स्वरुपात पिंगा घालत असतात.. त्या यातना कदाचित त्या जखमा वागवण्यापेक्षा कितीतरी पटीने भयानक, विदारक असतात… छातीची ढाल करुन लढणार्‍या सैनिकाला देशसाठी मरण्याचे किंचितही दुःख नसते.. असतो तो सार्थ अभिमान… त्याच्या पश्च्यात देखील हा अभिमान, त्याचे शौर्य गौरविले जाते… पण हेच त्याच्यावर शेवटचे घाव जर त्याच्याच छावणीतील एखाद्या जिवलग पण शत्रुला फितुर असलेल्या मित्राने केले असतील तर??? मग मात्र त्याच्या मृत्यूसमयीच्या यातनांचा अंदाज कोण बांधू शकेल.. कदाचित कुणीच नाही… बस्स! कधी कधी जगणेसुद्धा असेच सापडते एखाद्या सरड्याप्रमाणे.. वेळ बघून खेळ करणारे.. मदाराच्या तालावर नाचणार्‍या माकडाला कुठे पैशाची किंमत कळते.. कधी कधी आपल्यालाही नाही कळत या जगण्याची किंमत, वेळेची किंमत, येणार्‍या जाणार्‍या क्षणांचा हिशोब, वटवाघळाप्रमाणे उलट्या लटकणार्‍या माणसांच्या हेव्यादाव्यांचा उच्छाद… आपण माकड असतो फक्त माकड.. त्या काळरुपी मदार्‍याच्या दोरीने बांधलेले एक माकड…

कुणीही यावे टपली मारुन जावे इतके हिणकस जगणे स्वतःच्या ताटात वाढून घेणे कित्ती भयंकर असू शकते.. एखाद्या उकीरड्यामध्ये शिळ्या अन्नाची नासाडी होऊन पावसात अंगावर येणारा वास निर्माण व्हावा, घराच्या उंबरठ्यावर शेवाळे येऊन नुसत्या कोरड्या पायाने घरात जायला कसेतरी व्हावे, भुकेले भुकेले घरी जेवायला यावे व खाण्याचा डब्बा उघडतच आंबलेला वास डोक्यात जावा, पोळ्यांच्या डब्बा उघडताच ओकारी येणारी बुरशी नजरेत भरावी… भावभावनांच्या बाजारात जगातल्या सगळ्यात निर्मळ भावनांचा लिलाव होणे काय असते हे अनुभवणे म्हणजे जगताना मरण अनुभवण्यासारखेच असते… देव्हार्‍यातील प्रसन्न देवतेच्या प्रतिमेप्रमाणे पूजली जाणारी लाज जेव्हा द्रौपदीप्रमाणे पटावर लावली जाते तेव्हा काय होते, विवस्त्र होऊन नाचणार्‍या चांडाळांनी आपल्याला आपल्या नजरेसमोर ओरबाडणे किंवा आपले कपडे नखाने फाडताना विवश होऊन कोरड्या डोळ्यांनी जगातल्या सार्‍या शून्यांचा चोळामोळा करून एखाद्या ठम्म पुतळ्याप्रमाणे थांबणे अनुभवणे काय असते? सुखाच्या क्षणांची बेरीज वजाबाकी न करता जेव्हा फक्त वेदनांचा गुणाकार सहन करणे काय असते? तुंबलेल्या मोरीचे पाणी घरभर पसरून सगळ्या किळसवाण्या भावना गिळून जगणे काय असते? दया माया सहानुभूती या भावना क्षुल्लक वाटतात अशावेळेला.. जगण्यावर हसणे येऊ लागते.. या अशावेळेला सुद्धा तरुन जाणे म्हणजे वादळामध्ये मातीत मिसळून गेलेल्या गावामध्ये जमिनीत रुतून सार्‍या मृतदेहांच्या खचात, विध्वंसाच्या क्रूर हल्ल्यात फक्त एकट्याने उभे असणे.. हे कुणा माणसाच्या शक्यतेच्या पलिकडे आहे… माणसामधल्या भगवंतामुळेच केवळ हे शक्य होते वा शक्य आहे.. याची प्रचिती अनुभवणे… शरांच्या वा बाणांच्या पावसामध्ये स्वतः न खरचटता जगणे काय असते हे फक्त त्यातुन तरलेलाच सांगू शकेल.. सर्वसाक्षी परमेश्वराच्या विश्वासाचे अमृत प्यायले की भौतिक अडथळ्यांचे जहाल विष पचविणे काहीच नसते!

एखाद्या निरागस लहान मुलाच्या भूमिकेची काय गोडी असते ती अशावेळी कळते.. जगाच्या सर्व चौकटींना झुगारुन एखाद्या मनमौजी भ्रमराप्रमाणे बिनधास्त बागडण्याची भूमिका! कोण काय म्हणेल, कुणी बघेल अथवा नाही बघणार, कुणी चिडेल, हसेल, रडेल, मारेल वा नाक मुरडेल याचे सर्व अंदाज धाब्यावर बसवून जगण्याला एखाद्या चेंडूला लाथाडण्याप्रमाणे ते लहान मूल पुढे पुढे जात असते… ही भूमिका प्रत्येकानेच जगलेली असते, नव्हे नव्हे सगळ्यांमध्येच ती असते फक्त वयाचा साज असा काही चढवला जातो की या भूमिकेचा अंमळ विसर पडतो… त्या परब्रह्मावर, त्या भगवंतावर बिनधोक विश्वास ठेवणे कितीतरी सुखकारी असते हे पहायचे म्हणजे एखाद्या लहान मुलाला आठवायचे…. ही भूमिका कधीतरी यावी यासाठी त्या परमेश्वराकडे नेहमी सांकडे घालत रहावे असेच वाटते!

दैनंदिनी लिहीताना बर्‍याचदा शब्दांचा चाप सुटतो… कदाचित नकळत इथे कुणाच्या भावनांच्या तारा माझ्याकडून छेडल्या गेल्या असतील.. जुन्या गाडून टाकलेल्या भुतांनी मनाचा ताबा घेतला असेल तर मोठ्या मनाने मला क्षमा कराल हीच प्रामाणिक अपेक्षा… गाडून गेलेली दुःखे ही पुन्हा जिवंत झाली तर एक जरुर असते की ती दुःखे पूर्ण गाडलेली नव्हतीच ती मोकळी करुन बाहेर फेकण्यासाठीच पुन्हा मोकळी झाली असतील कदाचित.. गेल्या दोन दिवसांचे मोजमाप लिहीणे थोडे अवघड होते… संमिश्र भावनांचा गोंधळ झाला की तयार होणारे जीवनसंगीत सुद्धा एकदम वेगळे असते… सुखद क्षणांच्या कैदेमध्ये रहाणे कुणाला नाही आवडणार… पत्नीसह केलेल्या धम्माल मस्तीमध्ये आकंठ बु्डून राहणे कुणाला नाही आवडणार.. मनसोक्त मारलेल्या गप्पांमध्ये रंगून जायला कुणाला नाही आवडणार, वेगवेगळ्या आठवणींच्या देवाणघेवाणीमध्ये जगणे ओवाळून टाकणे कुणाला नाही आवडणार… अशा वेळेला आलेल्या बाकी गोष्टींना एखाद्या पुस्तकावरील धुलीकणांप्रमाणे फुंकर मारुन पुढे जावेसे वाटते… जगण्याला व त्या काळाला माफ करून पुढे आणखी सुखद क्षणांसाठी मार्गक्रमण करावेसे वाटते.. आयुष्यातील उद्देशासाठी बाकी सगळ्या गोष्टींचा जोहार करावासा वाटतो… कदाचित याच उद्देशपूर्तीसाठी सध्या येणारी वादळे परीक्षा घेत असतील वा नकळत तो परब्रह्म आम्हाला मोठ्या वादळांना परतविण्यासाठी तयार करते असेल ही जाणीव आली की जगणे सुसह्य वाटते.. एखाद्या आवडत्या गोधडीमध्ये थकल्यानंतर आरामात झोपल्यासारखे वाटते हे नक्की!!

दैनंदिनी – १४, १५ आणि १६ सप्टेंबर २००९

रस्त्यावर कुठेतरी अकस्मात फुलणार्‍या फुलाचे भविष्य जेवढे अनाकलनीय असते तेवढेच मनात उठणार्‍या वेगवेगळ्या भावतरंगांच्या सूक्ष्म अस्तित्वाचा पुढील अंदाज वर्तवणे अनाकलनीय असते…  एखाद्या लाटेवर स्वार असणे पुर्ण मान्य आहे पण ती लाट ओसरली तर काय करायचे हे आधी ठरवायला नको का? उडणार्‍या पाखरालाही शेवटी जमिनीवरच घरटे बांधावे लागते… एखाद्या धुंदीत हरवून जाणे सगळ्यांना माहीत असते.. कुणाला यशाची, कुणाला दुःखाची, कुणाला व्यसनाची तर कुणाला आणखी कशा-कशाची धुंदी येऊन जगाचा विसर पडतो हे ज्याचे त्यालाच ठाऊक… तरुणपणाचे उसळते तारुण्य नुसतेच निष्क्रीयतेच्या डोंगरावर अभिषेक करवून घालायचे की आयुष्यात काहीतरी करायचे हेच कळत नाही कित्येकांना.. विज्ञानानुसार एक बिंदू दुसर्‍या बिंदुकडे हजारवेळा जाऊन जर पूर्ववत त्याच ठिकाणी येऊन थांबला तर त्याचे विस्थापन ‘शून्य’ असते! आपल्यापैकी कित्येकांचे हेच नाही का होत… ‘मी, घर, नोकरी, मुले-बाळे अन मी’ एवढाच आयुष्याचा फेरफटका होतो व शेवटी वृद्धपणी ‘मी’वर येऊन थांबणे होते.. म्हणजेच काय तर विस्थापन ‘शून्य’! जोपर्यंत विचारांचे वारू चौफेर फिरत नाहीत, कष्टाचे नगारे वाजत नाहीत, निश्चयाचा शंख निनादत नाही, सदविचार-कुविचार यांचे घमासान होत नाही, स्वतःमधुन ‘सृजना’ची निर्मिती होत नाही, जगामध्ये विजयी पताका घेऊन फिरण्याआधी जोपर्यंत आपल्या आतमधील चेतनाशक्तीच्या स्त्रोताची ओळख होत नाही तोपर्यंत सारे व्यर्थ! तरुणपिढीतल्या लोकांना हे सारे थोतांड वाटते अन बरोबर आहे कारण ज्याची ओळखच नाही त्याबद्दल अजून आपण बोलणार तरी काय? दृष्टीकोनामध्ये आलेला हा फरक आता आपल्या प्राचीन संस्कृतीच्या मुळावर उठला आहे.. काही माहिती करुन घेण्याआधीच कुपमंडुकता डोके वर काढते.. आता तरी आपण मान्य करायला हवेच की ज्या गोष्टी आपल्या माहीत नाहीत त्या जगामध्ये होत्या, आहेत अन असतात! अशक्यतेच्या डोंगराला पाहुन घाबरण्यापेक्षा त्याला फोडायला तयार व्हायला हवे, डोंगरालाही फोडुन बोगदा करता येतो, किंवा त्याला वळसा घालून पुढे जाता येते हे अंगी बाणले पाहीजे!

लाकडाची मोळी कितीही करकचून बांधली वा कितीही दोन फळकटं एकत्र चिकटवली तरीसुद्धा झाडावर असताना त्या लाकडांमधील ऋणानुबंध आपण पुन्हा नाही निर्माण करु शकत… एकाच झाडावर दोन भिन्न भिन्न जागी येणार्‍या व एकमेकांबरोबर नसलेल्या दोन फळांमध्ये असणारे नाते परडीमध्ये वा केलेल्या सरबतामध्ये पुन्हा तग नाही धरु शकत… बस्स, असेच काहीसे आपल्याबाबतीत आहे जोपर्यंत आपण काही करु शकतो किंवा काही करण्यासारखे आहोत तेव्हा संधी वाया दवडण्यासारखे दुर्दैव नाही.. जेव्हा केव्हा संधी मिळेल तेव्हा समाजाप्रती असलेले आपले कर्तव्य पार पाडण्यास आपण सज्ज झालेच पाहीजे.. आपल्या सदविचारांची मोळी बांधण्याआधी वा आपल्या सदविचारांच्या फळांचा सरबत होण्याआधीच जागे झाले पाहीजे… लक्षात ठेवा जेव्हा झाडाला बहर असतो तेव्हाच आणि फक्त तेव्हाच ते सावली देऊ शकते… पानगळ झाल्यावर शुष्क फांद्यांनी धड स्वतःलाही झाकू शकत नाही… आपण या झाडापेक्षा विचित्र परिस्थितीत आहोत कारण आपल्या आयुष्यात तारुण्याचा बहर एकदा आणि एकदाच येतो पुन्हा नाही! झाडाला पुढच्या  ऋतुमध्ये पुन्हा ती संधी मिळते आपल्याला नाही! त्यामुळेच समाजाप्रती सदविचाराने पेटून उठायचे तर तारुण्यात नंतर नाही! एखादे आदर्श काम उभे करायचे तर आता तारुण्यात, नंतर नाही! झोपेत आहोत हे मान्य करायचे व सळसळून उठायचे तर आत्ता ! नंतर नाही!

हे सारे विचार मी का लिहीतोय किंवा मी कोणी मोठा साधुसंत आहे असे बिल्कुल काही नाही… अगदी क्षुल्लक व कफल्लकपणे जगणारा, सर्वसामान्य रहाटगाड्यात पिसलेला व संसाराच्या दावणीला बांधलेला आणखी एक तरुणच आहे… हे विचार स्फुरणे माझ्याकडे नक्कीच नाही.. यावर माझा मालकी हक्क मुळीच नाही… हे त्वेषाने अंतरंगातून उमटणारे ध्वनीसंवाद शब्दांमार्फत पोहचविण्याचे काम मी करत आहे.. या विचारांच्या या प्रक्रियेमध्ये माझे स्वतःचेही शुद्धीकरण होत आहे हेदेखील मान्य करावेच लागेल! जन्म फक्त जगण्यासाठी कसा काय असू शकेल या जगण्याच्या नाण्याला दुसरी बाजू आहे व ती जास्त सच्ची आहे यावर जास्त विश्वास बसत आहे… वा या जगण्याच्या दुसर्‍या बाजूला अहंकाररहीत असणार्‍या जगाला तिरस्काराची धार नाही, अहंमतेचा अविष्कार नाही, भ्रामक श्रीमंतीचा दिखाऊ महाली साज नाही.. इथे आहे तो जंगलाच्या मध्यभागी एखाद्या खळखळ वाहणार्‍या झर्‍याच्या बाजुच्या निरवतेत बांबुनी बनवलेल्या शेणाने लिपलेल्या ऋषीमुनींच्या आश्रमातील निर्मळ शांतता! वेगाचा विषारी नाद नाही तर वेगाचा ध्यास आहे, कुरघोडी करण्याचा लपंडाव नाही तर कर्तृत्वाचा गौरव करणारा, पुढील विजयासाठी अभीष्ट चिंतणारा सहयोग्यांचा संगवाद आहे! फळाची अपेक्षा करुन फळापर्यंत पोहचण्यासाठी केलेल्या कष्टांना, निष्ठेला फळापेक्षा जास्त पूजणारा समाज आहे… आणि हे वेगळे जग अजून कुठे नाही तर आपल्यामध्येच आहे फक्त आपण त्यापासून अनभिज्ञ असतो व त्याला सरळपणे नाकारत असतो.. कधीतरी या जगाची ओढ मनात जागवून बघण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न केला पाहीजे… मी कुणाला हे सुचविणारा कोणी नाही… शेवटी कृष्णाने बासरी वाजवली तरच रान मोहरुन जाते, गोपिकांच्या मनाची चलबिचल होते.. आपणही या बासरीप्रमाणे आहोत अन आपल्याच अंतरातील त्या कृष्णाचा शोध मात्र आपण घ्यायला हवा… कृष्णाला बासरी कोणती, कसली याने फरक नाही पडत.. बासरी कशीही असली तरी त्यात भावविभोर सुरांची पखरण करणारा साक्षात विश्वविधाता परमेश्वरच आहे हे विसरता कामा नये!

गेले तीन दिवस काय होते व कसे होते याचा आराखडा मांडणे म्हणजे पाण्यावर श्लोक लिहीण्यासारखे होईल.. कधी कधी आपल्यात आलेली एखादी स्थिती आपल्यालाही नवीन असते.. आपणामध्ये असलेले वावटळ आपल्याच विचारांच्या चिंध्या करुन आपल्यासमोर उधळवत असते अन आपण विषण्ण भावनेने मूक प्रेक्षक बनून राहतो… पण कधी आपल्यातील चांगले विचार आपल्याच तुटक्या मुटक्या विचारांच्या वाळुतून एखादी अफलातून रांगोळी सजवतात की आपण थक्क होऊन, मोहरुन जाण्यापलिकडे काहीच करु शकत नाही… एखाद्या अनोळखी भुयारात जायचे असेल व पुढे मार्ग कुठे निघणार व परत आकाश कधी दिसणार हे माहीत नसेल तर काय अवस्था होते.. पण त्याचवेळेला जर कुणी नकाशा घेऊन पुढे दिवा घेऊन आपल्याला वाट दाखवणारा वाटाड्या अंधाराच्या गर्भातून जन्माला आला तर कसे वाटेल ना… असेच काहीसे अनुभव जाणीवेच्या आभाळातून झिरपत आहे… मुसळधार पावसालाही एक वेगळा मायेचा ओलावा होता… भिजवण्यापेक्षाही गोंजरण्याचा त्या पावसाचा कयास होता असे वाटून गेले… एखाद्या खेडेगावात डोंगरावरुन वा माचावरुन ‘ओ’ देणे जसे असते व त्या ओ ला गावातून जसे समर्पक उत्तर जाते त्याचप्रमाणे आम्ही अनुभूतीच्या माचावरुन त्या परब्रह्माला ‘ओ’ दिला व त्यानेदेखील दरवेळेला त्या ओ मध्ये त्याच्या कृपाशीर्वादाचा ओ मिसळला… या अशा अनुभवांच्या गर्दीमध्ये भौतिक जगामध्ये कोसळणार्‍या वा येणार्‍या अडथळ्यांकडे लक्षा देणे होतच नाही.. कारण अडथळा हा पार करण्यासाठीच असतो व त्यासाठीच तो आपल्या वाटेवर पेरलेला असतो यावर पूर्ण विश्वास बसला आहे हे नक्की!

रस्त्यावर कुठेतरी अकस्मात फुलणार्‍या फुलाचे भविष्य जेवढे अनाकलनीय असते तेवढेच मनात उठणार्‍या वेगवेगळ्या भावतरंगांच्या सुक्ष्म अस्तित्वाचा पुढील अंदाज वर्तवणे अनाकलनीय असते…  एखाद्या लाटेवर स्वार असणे पुर्ण मान्य आहे पण ती लाट ओसरली तर काय करायचे हे आधी ठरवायला नको का? उडणार्‍या पाखरालाही शेवटी जमिनीवरच घरटे बांधावे लागते… एखाद्या धुंदीत हरवून जाणे सगळ्यांना माहीत असते.. कुणाला यशाची, कुणाला दुःखाची, कुणाला व्यसनाची तर कुणाला आणखी कशा-कशाची धुंदी येऊन जगाचा विसर पडतो हे ज्याचे त्यालाच ठाऊक… तरुणपणाचे उसळते तारुण्य नुसतेच निष्क्रीयतेच्या डोंगरावर अभिषेक करवुन घालायचे की आयुष्यात काहीतरी करायचे हेच कळत नाही कित्येकांना.. विज्ञानानुसार एक बिंदू दुसर्‍या बिंदुकडे हजारवेळा जाऊन जर पुर्ववर त्याच ठिकाणी येऊन थांबला तर त्याचे विस्थापन ‘शुन्य’ असते! आपल्यापैकी कित्येकांचे हेच नाही का होत… ‘मी, घर, नोकरी, मुले-बाळे अन मी’ एवढाच आयुष्याचा फेरफटका होतो व शेवटी वृद्धपणी ‘मी’वर येऊन थांबणे होते.. म्हणजेच काय तर विस्थापन ‘शून्य’! जोपर्यंत विचारांचे वारू चौफेर फिरत नाहीत, कष्टाचे नगारे वाजत नाहीत, निश्चयाचा शंख निनादत नाही, सदविचार-कुविचार यांचे घमासान होत नाही, स्वतःमधुन ‘सृजना’ची निर्मिती होत नाही, जगामध्ये विजयी पताका घेऊन फिरण्याआधी जोपर्यंत आपल्या आतमधील चेअतनाशक्तीच्या स्त्रोताची ओळख होत नाही तोपर्यंत सारे व्यर्थ! तरुणपिढीतल्या लोकांना हे सारे थोतांड वाटते अन बरोबर आहे कारण ज्याची ओळखच नाही त्याबद्दल अजून आपण बोलणार तरी काय? दृष्टीकोनामध्ये आलेला हा फरक आता आपल्या प्राचीन संस्कृतीच्या मुळावर उठला आहे.. काही माहीती करुन घेण्याआधीच कुपमंडुकता डोके वर काढते.. आता तरी आपण मान्य करायला हवेच की ज्या गोष्टी आपल्या माहित नाहीत त्या जगामध्ये होत्या, आहेत अन असतात! अशक्यतेच्या डोंगराला पाहुन घाबरण्यापेक्षा त्याला फोडायला तयार व्हायला हवे, डोंगरालाही फोडुन बोगदा करता येतो, किंवा त्याला वळसा घालून पुढे जाता येते हे अंगी बाणले पाहीजे!

लाकडाची मोळी कितीही करकचुन बांधली वा कितीही दोन फळकटं एकत्र चिकटवली तरीसुद्धा झाडावर असताना त्या लाकडांमधील ऋणानुबंध आपण पुन्हा नाही निर्माण करु शकत… एकाच झाडावर दोन भिन्न भिन्न जागी येणार्‍या व एकमेकांबरोबर नसलेल्या दोन फळांमध्ये असणारे नाते परडीमध्ये वा केलेल्या सरबतामध्ये पुन्हा तग नाही धरु शकत… बस्स, असेच काहीसे आपल्याबाबतीत आहे जोपर्यंत आपण काही करु शकतो किंवा काही करण्यासारखे आहोत तेव्हा संधी वाया दवडण्यासारखे दुर्दैव नाही.. जेव्हा केव्हा संधी मिळेल तेव्हा समाजाप्रती असलेले आपले कर्तव्य पार पाडण्यास आपण सज्ज झालेच पाहीजे.. आपल्या सदविचारांची मोळी बांधण्याआधी वा आपल्या सदविचारांच्या फळांचा सरबत होण्याआधीच जागे झाले पाहीजे… लक्षात ठेवा जेव्हा झाडाला बहर असतो तेव्हाच आणि फक्त तेव्हाच ते सावली देऊ शकते… पानगळ झाल्यावर शुष्क फांद्यांनी धड स्वतःलाही झाकू शकत नाही… आपण या झाडापेक्षा विचित्र परीस्थितीत आहोत कारण आपल्या आयुष्यात तारुण्याचा बहर एकदा आणि एकदाच येतो पुन्हा नाही! झाडाला पुढच्या  ऋतुमध्ये पुन्ह ती संधी मिळते आपल्याला नाही! त्यामुळेच समाजाप्रती सदविचाराने पेटुन उठायचे तर तारुण्यात नंतर नाही! एखादे आदर्श काम उभे करायचे तर आता तारुण्यात नंतर नाही! झ्पेत आहोत हे मान्य करायचे व सळसळुन उठायचे तर आत्ता नंतर नाही!

हे सारे विचार मी का लिहीतोय किंवा मी कोणी मोठा साधुसंत आहे असे बिल्कुल काही नाही… अगदी क्षुल्लक व कफल्लकपणे जगणारा, सर्वसामान्य रहाटगाड्यात पिसलेला व संसाराच्या दावणीला बांधलेला आणखी एक तरुणच आहे… हे विचार स्फुरणे माझ्याकडे नक्कीच नाही.. यावर माझा मालकी हक्क मुळीच नाही… हे त्वेषाने अंतरंगातुन उमटणारे ध्वनीसंवाद शब्दांमार्फत पोहचविण्याचे काम मी करत आहे.. या विचारांच्या या प्रक्रीयेमध्ये माझे स्वतःचेही शुद्धीकरण होत आहे हेदेखील मान्य करावेच लागेल! जन्म फक्त जगण्यासाठी कसा काय असू शकेल या जगण्याच्या नाण्याला दुसरी बाजू आहे व ती जास्त सच्ची आहे यावर जास्त विश्वास बसत आहे… वा या जगण्याच्या दुसर्‍या बाजूला अहंकाररहीत असणार्‍या जगाला तिरस्काराची धार नाही, अहंमतेचा अविष्कार नाही, भ्रामक श्रीमंतीचा दिखाऊ महाली साज नाही.. इथे आहे तो जंगलाच्या मध्यभागी एखाद्या खळखळ वाहणार्‍या झर्‍याच्या बाजुच्या निरवतेत बांबुनी बनवलेल्या शेणाने लिपलेल्या ऋषीमुनींच्या आश्रमातील निर्मळ शांतता! वेगाचा विषारी नाद नाही तर वेगाचा ध्यास आहे, कुरघोडी करण्याचा लपंडाव नाही तर कर्तृत्वाचा गौरव करणारा, पुढील विजयासाठी अभीष्ट चिंतनारा सहयोग्यांचा संगवाद आहे! फळाची अपेक्षा करुन फळापर्यंत पोहचण्यासाठी केलेल्या कष्टांना, निष्ठेला फळापेक्षा जास्त पुजणारा समाज आहे… आणि हे वेगळे जग अजुन कुठे नाही तर आपल्यामध्येच आहे फक्त आपण त्यापासुन अनभिज्ञ असतो व त्याला सरळपणे नाकारत असतो.. कधीतरी या जगाची ओढ मनात जागवून बघण्याचा प्रमाणिक प्रयत्न केला पाहीजे… मी कुणाला हे सुचविणारा कोणी नाही… शेवटी कृष्णाने बासरी वाजवली तरच रान मोहरुन जाते, गोपिकांच्या मनाची चलबिचल होते.. आपणही या बासरीप्रमाणे आहोत अन आपल्याच अंतरातील त्या कृष्णाचा शोध मात्र आपण घ्यायला हवा… कृष्णाला बासरी कोणती, कसली याने फरक नाही पडत.. बासरी कशीही असली तरी त्यात भावविभोर सुरांची पखरण करणारा साक्षात विश्वविधाता परमेश्वरच आहे हे विसरता कामा नये!

गेले तीन दिवस काय होते व कसे होते याचा आराखडा मांडणे म्हणजे पाण्यावर श्लोक लिहीण्यासारखे होईल.. कधी कधी आपल्यात आलेली एखादी स्थिती आपल्यालाही नविन असते.. आपणामध्ये असलेले वावटळ आपल्याच विचारांच्या चिंध्या करुन आपल्यासमोर उधळवत असते अन आपण विषन्न भावनेने मुक प्रेक्षक बनुन राहतो… पण कधी आपल्यातील चांगले विचार आपल्याच तुटक्या मुटक्या विचारांच्या वाळुतुन एखादी अफलातुन रांगोळी सजवतात की आपण थक्क होऊन, मोहरुन जाण्यापलिकडे काहीच करु शकत नाही… एखाद्या अनोळखी भुयारात जायचे असेल व पुढे मार्ग कुठे निघणार व परत आकाश कधी दिसणार हे माहीत नसेल तर काय अवस्था होते.. पण त्याचवेळेला जर कुणी नकाशा घेऊन पुढे दिवा घेऊन आपल्याला वाट दाखवणारा वाटाड्या अंधाराच्या गर्भातुन जन्माला आला तर कसे वाटेल ना… असेच काहीसे अनुभव जाणिवेच्या आभाळातुन झिरपत आहे… मुसळधार पावसालाही एक वेगळा मायेचा ओलावा होता… भिजवण्यापेक्षाही गोंजरण्याचा त्या पावसाचा कयास होता असे वाटुन गेले… एखाद्या खेडेगावात डोंगरावरुन वा माचावरुन ‘ओ’ देणे जसे असते व त्या ओ ला गावातुन जसे समर्पक उत्तर जाते त्याचप्रमाणे आम्ही अनुभुतीच्या माचावरुन त्या परब्रम्हाला ‘ओ’ दिला व त्यानेदेखील दरवेळेला त्या ओ मध्ये त्याच्या कृपाशीर्वादाचा ओ मिसळला… या अशा अनुभवांच्या गर्दीमध्ये भौतिक जगामध्ये कोसळणार्‍या वा येणार्‍या अडथळ्यांकडे लक्षा देणे होतच नाही.. कारण अडथळा हा पार करण्यासाठीच असतो व त्यासाठीच तो आपल्या वाटेवर पेरलेला असतो यावर पुर्ण विश्वास बसला आहे हे नक्की!

दैनंदिनी – ११, १२ आणि १३ सप्टेंबर २००९

भावनांचे घोंघावणारे वादळ नेहमीच मन सांभाळू नाही शकत, कधी आपल्यापेक्षाही आपल्या भावनांचा रंग सभोवतालावर पसरून जातो… आनंदात असताना किंवा मस्त मोकळ्या मनाने फिरायला जाताना उल्हासाचे नवे लोळ सूर्यकिरणांमधुन आकाशावर पसरत असल्याचा भास होतो… सोबतीला असलेल्या प्रत्येक गोष्टीतून नाविन्याचा आभास होतो… नेहमीचा वाटणारा रस्ता थोडा आपल्याबरोबर हरवून जातो.. अंतराशी आपला संबंध तुटून जातो… आनंदाचे पूल तयार होऊन या विश्वातून आपण वेगळे होऊन जातो.. तीच ती ऑफिसला जाणारी वाट आता सुखाची नविन कवाडे उघडू लागते.. नेहमी नजरेतून सुटणार्‍या फुलबागा आता वेगवेगळे रंग समोर उधळू लागतात… क्षणांचे झुले होतात अन आनंदाचे हिंदोळे! एका मागून एक ठिकाणी फिरताना नवा हर्ष आपल्याला तिथे सापडून जातो…. वर्षानुवर्षे लाखो, करोडो लोकांनी पाहिलेल्या त्याच त्याच गोष्टींमध्ये आपल्या सुखाचा वाटा अबाधित असतो.. तो आपलाच असतो अन आपलाच राहतो फक्त तो ओळखता आला पाहीजे… किती फिरलो याहीपेक्षा जितके फिरलो तितके भरभरून घेतले की जे उरलेय त्याचे दुःख मनाला शिवत नाही… फिरण्याचा मूळ उद्देश काय असतो हे आपल्या मनाला माहीत असेल तर मग खंत कसलीही वाटत नाही… बरेचदा फिरणे म्हणजे बर्‍याच ठिकाणी हजेरी लावून येणे याला म्हणतात… किती फिरलात यावरुन प्रतिष्ठा ठरविली जाते… पण सगळ्यात महत्वाचे म्हणजे आपल्याला मिळालेला आंतरिक आनंद कधीच कुणी मोजू शकणार नाही…. बाह्य गोष्टींमध्ये रमताना अंतरातील मनाला प्रफुल्लित करणे महत्वाचे… पुढे येणार्‍या बर्‍यावाईट प्रसंगामधून आपल्याला तारून न्यायला आपल्या बाह्य सुखांपेक्षा आपली आंतरीक उर्जा जबाबदार असते हे विसरता कामा नये…

अनिश्चितता सगळ्यांच्याच वाट्याला येते.. प्रत्येकाला ती वेगवेगळी भासते… प्रत्येकाच्या असणार्‍या समस्या निराळ्या असतात.. याचे उत्तरही तसेच आहे कारण प्रत्येकाच्या जगण्याकडुन असलेल्या अपेक्षा वेगवेगळ्या असतात…. प्रत्येकाची स्वप्ने वेगळी आहेत.. प्रत्येकाचे मार्ग वेगळे आहेत… अन कदाचित यामुळेच प्रत्येकाचे दुःख सुद्धा वेगळे असते… पण यातही साम्यता काय असेल तर ती आहे प्रत्येकाची त्या स्वप्नाप्रती असलेली एकनिष्ठा व त्या ध्यासाप्रती असलेले वेड… हो हो वेड हवेच.. जर स्वप्नांना सत्याचा अविष्कार द्यायचा असेल तर मात्र ते वेड हवेच… नसानसात भिनलेले वेड.. शून्यातून विश्वनिर्मिती करणारे वेड… परकीय गुलामगिरीला झुगारून हिंदवी स्वराज्य निर्माण करणारे वेड… स्वातंत्र्याची प्रतिज्ञा करून शत्रुला पेटवणारे वेड… विषम धाग्यांना जोडुन समतेचे वस्त्र विणणारे वेड… एकदा का हे वेड असेल तर मात्र दुःखांची धार बोथट होऊन जाते.. नव्हे त्या दुःखांना ही त्या वेडाची एक धुंदी असते… या दुःखांना गळ्यातून उतरवल्याशिवाय त्या स्वप्नपुर्तीची पहाट क्षितीजावर उगवणार नाही हे चांगले ठाऊन असते त्या वेडाला.. आज आपण कसल्या लेच्या पेच्या दुःखांना कुरवाळून बसलोय… जेव्हा देशाप्रती निष्ठा राखणार्‍यांना हत्तीच्या पायाखाली दिले जायचे, जेव्हा धर्माप्रती एकनिष्ठ राहीलेल्या शंभूराजांना जिभ कापून, डोळ्यात गरम सळ्या घालून मारण्यात यायचे, ऐन तारुण्यात क्रांतिवीरांना फासावर लटकवले जायचे तेव्हाचे दुःख नक्कीच आपल्या आजच्या दुःखापेक्षा श्रेष्ठ असेल ना? की अजूनही आपल्याला म्हणायचे आहे की तो काळ वेगळा होता म्हणुन?? तेव्हा मान कापताना होणार्‍या वेदना आज मान कापताना होणार नाहीत का? सगळे सारखेच आहे बदलले आहे ते स्वप्न व त्या स्वप्नाची व्याख्या! आता स्वप्नांची विभागणी झाली आहे, प्रत्येकाचे वेगवेगळे स्वप्न झाले आहे .. कधीतरी पुन्हा सर्व तरुणांचे स्वप्न ‘उज्वल भारत’ व्हावे.. पुन्हा ते एकजुटीचे गीत दुमदुमावे असे मनोमन वाटते! आपल्या हयातीत पुन्हा तो भारत तारुण्याने व नवनिर्मितीच्या त्वेषाने एकत्र उसळलेला बघता यावे असे मात्र सारखे वाटते!

गेल्या तीन दिवसांचा आलेख वेगळाच होता… गर्दीमध्ये दाटीवाटीने उभ्या असलेल्या यात्रिकांप्रमाणे तीनही दिवस अगदी दाटीवाटीने एकत्र आले… अन प्रभुचरणी मस्तक ठेऊन धन्य झाले व पूर्ण समाधानाने येणार्‍या आठवड्याला वाट करून देऊन गेले… लंडनमध्ये फिरताना नेहमी वाटते की हे असे आपल्या देशात का नाही? इथे असणारी प्रत्येक गोष्ट तशीच किंवा त्याही पेक्षा जास्त प्रमाणात आपल्या इथे आहे मग आपण असे का नाही? याचे उत्तर एवढेच सापडते की या लोकांचे सर्वसमावेशक उद्दिष्ट ‘एक’ आहे ते म्हणजे उज्वल भविष्याचे… येणार्‍या पिढ्यांसाठी आदर्श सोडण्याचे… नियमांमधून समाजोन्नती साधण्याचे… अन कदाचित इथेच आपण मागे पडतो.. आपल्याकडे या अशा ‘एक’ उद्देशाची वानवा दिसून येते व त्याहीपेक्षा दिसून येते ती कुरघोडी वृत्ती… कुरघोडी चांगल्या गोष्टींतही होऊ शकते पण कदाचित दूरदृष्टीने पाहणार्‍या नेत्याची खरी गरज आजच्या घडीला भारताला आहे.. जातीव्यवस्था ही भारतीय समाजाला लागलेला शाप आहे हे सगळ्यांना मान्य आहे पण कोणी जातीव्यवस्था निर्मूलन करण्याचे उद्दीष्ट ठेऊन समोर येत नाहीत तर समोरून मतांच्या नावावर जातींना वेगळे करून स्वतःची भाकरी भाजणारे कंपुबाज नेते जन्माला येत आहेत… जगाच्या या स्पर्धेत आपल्याला धावायचे आहे तर या जातीव्यवस्थेच्या कुबड्या फेकून धावावे लागले… कुबड्या घेऊन धावणे म्हणजे फक्त धावतोय हे भासवणे होईल स्वतःचे स्वतःला… जगाने कधीच या गतकाळाच्या कुबड्यांना सर्वसंमतीने झुगारले आहे… आपण मात्र ओल्या गोनपाटाप्रमाणे त्याला धरून बसलो आहोत.. तरुण पिढीने तरी या गोष्टी ध्यानात घेऊन या गंज लागलेल्या प्रगतीच्या चाकांमध्ये सुधारणेचे वंगण घालावे हीच प्रभुचरणी प्रार्थना!!

दैनंदिनी – १० सप्टेंबर २००९

कालचा दिवस परवाच्या दिवसाकडून निष्क्रीयता घेऊन आला होता वा निष्क्रीयताच बहुतेक या दोन दिवसांना सांधत होती…. अशावेळी माझी भूमिका काय असावी याचा नेहमी विचार चालतो अन कदाचित विचारांच्या या आंदोलनामध्येच बर्‍याचदा जगण्याचा उद्देश सहज हाती मि्ळून जातो.. का जगायचे? कशाला जगायचे? कुणासाठी जगायचे? कुठे जगायचे? हे प्रश्न जास्त उत्कटपणे नजरपटलांवर झिम्मा-फुगडी घालू लागतात.. म्हणजे आज जगतोय हे जगणे नाही का? की याहीपेक्षा वेगळे जगणे आपल्याक्डून अपेक्षित आहे का? आपण जी कामे आज करतोय ती करायला आपल्यासारखे हजारो लाखोजण रांगेत आहेत.. किंवा आपण वजा झालो तर आपली भर भरुन काढायला ’रिप्लेसमेंट’ तयार आहेतच… मग असे कोणते काम आहेजे फक्त माझ्याकडून होणे आहे? जसे ५२ पत्ते दिसायला सगळे सारखेच असतात मग ते राजा, राणी, गुलाम, एक्का असोत किंवा दुर्री, तिर्री, चौकी, पंजी वा छक्की! … पण जेव्हा खेळताना त्यातलाच एखादी दुर्री हुकूम बनते किंवा तुरुप बनते तेव्हा ती असण्याच्या सगळ्या व्याख्या बदलतात.. ती सगळ्यांना पुरुन उरणारी ठरते… बस्स आपले काही वेगळे नाही… आपल्या या जगण्याच्या स्पर्धेत आपण एकसारखेच आहोत.. कुणी राजा, राणी, दुर्री, तिर्रीसारखे… पण यातून या जगण्याच्या खेळात हुकुम वा तुरुप ठरतो तोच आणि तोच सगळ्यांना चालवू शकतो… त्याला मरण नाही की त्याला शह नाही.. त्याला शिखराच्या दिशेने वाटचाल करण्याचा विनाअटींचा परवाना मिळाल्यासारखेच असते! फक्त शिखर कोणते ते मात्र प्रत्येकाने ठरवावे… कुणी अजूनही जर भ्रामक सुखासाठी आपली हुकमी सत्ता वापरायची म्हणत असेल तर मात्र याला अज्ञान म्हणावे लागेल! जेव्हा आपले हुकमी असणे आपल्यापेक्षा इतर दुर्बलांच्या असण्याला सबलता देऊन जाईल, आपली सिद्धता जर इतर दुर्लक्षितांना एक ओळख देऊन जाईल, आधारावीण धडपडणार्‍यांना एक आधार देऊन जाईल, काळाच्या खाटीकखान्यामध्ये दाखल झालेल्या मुक्या जनावरांना स्वातंत्र्याचा आवाज देऊन जाईल तेव्हाच खरे आपले हुकमी असणे कारणी लागले असे म्हणता येईल! हुकमी होण्यासाठी लागते ती रटाळपणाला झुगारुन देऊन काळाला उरावर घेण्याची अत्युच्च हिमालयी इच्छाशक्ती! वाटेवर जन्म होऊन वाटेवरच संपून जाण्याच्या धोपटमार्गापेक्षा ध्रुव होण्यासाठी लागणारा आंतरिक चेतनाशक्तीचा तेजःपुंज जागृत करणे गरजेचे!

शांततेचा गूढगर्भ अनुभवणे म्हणजे काय? घरातील सगळ्या दारे-खिडक्या बंद करुन भयाण, एकसुरी वातावरणाला अनुभवणे की मसणवट्यावर जाऊन शेकडो मृतदेहांना पंचतत्वांकडे पोहचविणार्‍या त्या जागेतील विक्राळ अवस्था अनुभवणे की एखाद्या पंचतारांकीत हॉटेलमध्ये तेथील स्विमिंगटॅंकमध्ये डुंबताना व हातात पेयाचा ग्लास घेऊन श्रीमंतीच्या सुखासीनतेमधून व्यक्त झालेली हवीहवीशी वाटणारी अवस्था अनुभवणे की एखाद्या डोंगराच्या माथ्यावर जाऊन वार्‍याच्या झोतांना तोंड देऊन डुंबणार्‍या सूर्याला पाहत असतानाची अवस्था अनुभवणे की एखाद्या जुनाट मंदिराच्या गाभार्‍यात जाऊन डोळे बंद करून तेथील वातावरणाशी समरस होतानाची अवस्था अनुभवणे की आई-वडीलांच्या वा एखाद्याच्या सेवेमध्ये मग्न होऊन जाताना व नंतर त्यांच्या चेहर्‍यावर उमटलेल्या हलक्याश्या हास्यलकेरीला अनुभवणे की एखाद्या रहदारीच्या, गर्दीच्या ठिकाणी एखाद्या ताडपत्रीच्या झोपडीमध्ये बाळाला स्तनपान करताना देहभान हरखून गेलेल्या आईची अवस्था अनुभवणे की व्यसनात आतोनात बुडालेल्या मित्रांसमवेत आपण काहीही व्यसन न करता अलिप्त राहताना आलेली दुर्मिळ व भ्रामक अवस्था अनुभवणे? कमळावर एखाद्या भुंग्याला पाकळ्या मिटताना मिळालेली जिवंत समाधी म्हणजे शांततेचा परमोच्च आनंद अनुभवणे नाही का? ज्ञानेश्वरमाऊलींनी लहान वयातच घेतलेली समाधी म्हणजे देखील शांततेचा परमोच्च क्षण नाही का? कळत नाही शांततेला किती आयाम असतात ते.. अन आपण नक्की कुठल्या शांततेसाठी झटत असतो हे मात्र ज्याने त्याने पहावे…

भेसळ आहे माहीत असतानासुद्धा भेसळयुक्त जगणे हा गुन्हा नाही का? ज्याप्रमाणे आपण अन्नाच्या भेसळमुक्तीसाठी जगत असतो तसे आपण आपल्याबाबतीत का झटत नाही हा गहन प्रश्न आहे… कदाचित प्रत्येकालाच तात्पुरत्या व अल्पायुषी सुखांमध्ये जगण्याची सवय लागली आहे वा त्यामध्ये फक्त आहे ते स्वीकारुन स्वतःला त्याप्रमाणे तिथे ठेवत जाऊन जगणे असल्यामुळे वेगळे काही करण्यापेक्षा हे असे आहे आणि असेच असते या भूमिकेतून आलेली ही विषण्ण अवस्था आहे… आपण तर जगतोच पण आपली ही वृत्ती नकळत येणार्‍या पिढ्यांना परंपरा म्हणून देत आहोत याचा यत्किंचितसाही विचार कित्येकांना शिवत नाही हे पाहून महदाश्चर्य वाटते… आपण बिघडलो पण मुलांनाही अशाच वातावरणाशी एकरुप करून देऊन आपण त्यांना बिघडवण्याचे कृत्य तर नाही करत आहोत ना हे एकदा स्वतःला विचारुन पाहिले पाहिजे… कदाचित आपल्यामध्ये नसलेली इच्छाशक्ती आपल्या मुलामध्ये असेल? भ्रामक सुखांपलिकडील आयुष्याशी त्याची गाठभेट घालून देणे गरजेचे त्यासाठी आधी आपण त्या सुखाची चव चाखण्यासाठी तयार असणे गरजेचे!

दैनंदिनी – ९ सप्टेंबर २००९

गुलदस्त्यातल्या फुलांनी कितीही आव आणला तरी फांदीवर फुलणार्‍या टवटवीत फुलाच्या स्वातंत्र्याएवढे सौंदर्य क्वचितच त्यांना दाखवता येईल… सजावटीसाठी वापरण्यात येणार्‍या त्या फुलांचे त्या गुलदस्त्यात असणे सुद्धा अस्थायी असते.. थोडासा जरी कोमेजलेपणा दिसला तरी ती पाकळी वा तो भाग कैचीने कापला जातो… कारण तिथे मूळ उद्देश सजावट असतो फुलांचे संगोपन नाही.. प्रदर्शनामध्ये सौंदर्य मांडावे लागते.. जसे आहे तश्या मूळ स्वरुपाला सहसा सौंदर्य म्हणुन कोणी समोर आणत नाही!… फांदीवर राहून सड्यामध्ये इतर फुलांबरोबर मातीत मिसळून जाण्यातला परमानंद कुठे अन कोमेजून, चुरगळून एखाद्या कचराकुंडीमध्ये वा असेच पायदळी पडण्याचे दुर्भाग्य कुठे!… सध्या आपली अवस्था यावेगळी आहे का?? आपण गुलदस्त्यात आहोत असेच वाटत राहते.. प्रदर्शनाप्रमाणे, बाह्यजगात आपण आपल्याला सगळ्यांसमोर मांडत असतो.. मूळ स्वरुपात काय आहोत किंवा होतो याचा तर विसर पडत चालला आहे…. काही जणांना याची खंत वाटते, काही जणांना हीच जगण्याची रीत वाटते तर काही जणांना असल्या निरर्थक गोष्टींसाठी थांबण्यास वेळ नाही… स्वतःपासून आपण लांब धावत आहोत… आभासासाठी वास्तवाची होळी करीत आहोत… साहस, धैर्य अशा व्याख्यांचा गाशा गुंडाळून वेगवेगळ्या पळवाटा शोधत आहोत… प्रदर्शनासाठी जगत आहोत अन प्रदर्शनांनतर फेकून दिलेल्या, चोथा झालेल्या फुलांच्या पाकळ्यांप्रमाणे संपून जात आहोत…

एखादी लहानपणी हरवून गेलेली गोष्ट जर अगदी वीस-पंचवीस वर्षांनी हाती लागली तर कसे वाटेल? एखादा बालमित्र/मैत्रीण बर्‍याच वर्षानंतर सहज बाजारात फेरफटका मारताना सामोरे आले तर किती आनंद होतो? म्हणजेच काय या गोष्टींशिवाय आपण आयुष्य जगत होतो, या गोष्टींची निकड नव्हती, कुठेही कधीही या गोष्टी हव्या म्हणुन देवाकडे साकडेही नव्हते, या गोष्टींना भेटून पुन्हा काही दिवसांनी नॉर्मल आयुष्य जगताही येते… पण जर यातील एखादी गोष्ट अचानक आपल्यासमोर येताना त्याचवेळेला ती खंगून गेलेली असेल तर.. आपल्यासमोर शेवटचे श्वास घेत असेल तर… आपल्याला न ओळखता अनोळखी चेहर्‍याने आपल्याला न्याहाळत असेल तर.. कोणाचीतरी गरज असतानासुद्धा आपली गरज धुडकावून लावत असेल तर…  मग आपले काय होईल? आपली खरी परीक्षा इथेच तर असते.. या वेळेला आपण काय करतो यावरच माणसाची उपयुक्तता ठरते.. प्रदर्शनीय आयुष्याला छेद देऊन जेव्हा मातीतले आयुष्य जगावे लागते तेव्हाच कसोटी असते… याही सगळ्यात ती हरवलेली गोष्ट दुसरी तिसरी कोण नसुन आपण स्वतःच असू तर????? आपणच आपल्याला गवसलो तर.. बेकल अवस्थेत.. मुखवट्यांच्या ओझ्याखालुनचे विव्हळने जर आपल्या कानी आले तर… होईल का आपली तयारी आपल्या मुखवट्यांना झुगारून आपल्या मूळ स्वरुपाशी एकरुप होण्याची? वैयक्तिक प्रश्न आहे… प्रत्येकाने याचा शोध नक्की घ्यावा.. आपल्याच घरामध्ये आपणच आश्रिताचे आयुष्य कंठत असू, स्वप्नांच्या पंखाना संसाराचे साखळदंड बांधून जमिनीवर सरपटत असू… बर्‍याच भूमिकांमध्ये जगता जगता मुळ रुपात यायला विसरून गेलेलो असू… खूप अवघड अन अग्निदिव्यसे आहे.. पण निश्चयाशी एकरुप होऊन जर उडायचे ठरवले तर श्वासांचे पंख होतात… काळाची धुळ झटकून स्वत्वाशी प्रामाणिक राहणे महत्वाचे!

चालायला सुरुवात करताना जर पुन्हा परत यायचे नाही हे ठाउक असेल तर… सावलीसाठी बसलेले झाडच उन्मळुन पडले तर… भासांमध्ये जगत असताना जर भासच आकाशात विरघळुन गेले तर… झप झप पावले उचलणारे पाय अचानक थांबले तर… विचारांची चक्रे अकस्मात आपल्यालाच तुडवू लागली तर.. भंपक मोहासाठी खर्चिलेल्या अस्तित्वाने जर सर्वनाशासाठी आपल्याकडेच बोट दाखवले तर… काहीही नाही सांगता येत… पुढच्या वळणाचा कितीही अंदाज असला तरी दैवाचा अंदाज आपल्याला कधीच येणार नाही… जिथे समर्पण भावनेने शरण जायचे तिथे जर अहंकारापायी अडून बसलो तर आपल्यासारखे कफल्लक आपणच!

कालचा दिवस असा काही खास नव्हता… दुधावरील साय बोटाने बाजूला करुन जसे आपण दूध घेतो अगदी त्याप्रमाणे काल दिवसाला बाजुला सारुन मी रात्रीकडे झेपावलो… रात्रीला झालेल्या गप्पांमध्ये नेहमीप्रमाणे मन रमुन गेले… आपल्या देशाच्या तरुणाईमध्ये आलेला विचित्र भित्रेपणा किंवा असुरक्षितता यावर सासर्‍यांनी लिहिलेल्या लेखावर चांगल्या गप्पा झाल्या… गप्पांमध्ये कधी वेळ निघून गेला हे देखील आम्हा दोघांना कळाले नाही…!

काही नाती कशी जोडली जातात हे कळत नाही.. कधी अचानक कुणाबद्दल कुणाला इतकी आस्था कशी वाटून जाते? कुणासाठी कुणाचे मन इतके बेकल होऊन कसे जाते?.. अंतराच्या, काळाच्या सार्‍या सीमा ओलांडून कोण कुणाशी कसे जोडले जाते हे अनाकलनीय आहे.. कधीही न भेटलेल्या व्यक्तीसुद्धा फक्त काही शब्दांच्या आधारे इतक्या जवळ येउन निखळ मैत्रीच्या वा संकल्पनेपलिकडील नात्यात गुंफुन जातात हे पाहून मन खर्‍या अर्थाने थक्क होते… काल अशाच एका अनुभवाला सामोरे जाता आले… अशा वेळी आपण मुर्तीमंत साक्षीदार होऊन या सगळ्या गोष्टी अनुभवणे सुद्धा नशिबवान असल्याचे संकेत देऊन जातात हे नक्की!