सत्य

सत्य

काही गोष्टी असतात किंवा नसतात… अस्तित्वाचे आ वासून राहिलेले काटेरी प्रश्न जेव्हा कातडी फाडून हृदयाला पिळवटायला लागतात, तेव्हा उमटणार्‍या तप्त अग्निरसातून भावभावनांचे शामियाने ध्वस्त होण्यास उसंत लागत नाही…. नग्न डोळ्यांनी दिसणार्‍या स्वप्नांवर विश्वास ठेवणारे अन समोर दिसणार्‍या असंख्य खाणाखुणांना बेदखल करून भविष्यावर चाल करून जाणार्‍या योद्ध्यांना धोपट मार्गाने सरपटणार्‍या क्षुद्र मानवाचा दाखला न देणेच बरे! जे आहे ते मान्य न करणे अन जे हवे ते प्राप्त करणे म्हणजेच स्वतःच्या अस्तित्वाला बिनदिक्कत झुगारून परीस्थितीला अंगावर घेणे.. सूर्याचा प्रकाश तर सगळ्यांनाच हासील आहे पण सूर्याचा पहिला किरण शोधुन त्याचे प्राशन करण्याचे वेड रंध्रारंध्रातून उपजावे लागते… स्वत्वाच्या आगीपासून लांब पळणे वेगळे अन आगीला भोवती लपेटून तेजोमयी शेंदूर भाळावर फासून आकाशातील स्वयंप्रकाशीत तार्‍यांना न्यूनगंड देण्यासाठी उभे ठाकणे वेगळे! वळणावळणांत अडखळणारी वाट अमान्य करून, पिचलेल्या रुढींचे कुंपण ओलांडून, विचारांचे ग्रहण बाजूला सारून, संकुचित मर्यादांना छेद देऊन नवे आभाळ मागणार्‍या पाखरांना ना समुद्राचा किनारा भावतो अन ना घोंघावत शांत होत जाणारा वादळपसारा!

सागराच्या लाटांमधील अनियमितपणा जिथे मनाला खटकतो…दिवस-रात्रीमध्ये असणारी अस्पष्टशी उजेडाची रेषा जेव्हा शोधावीशी वाटते… लढवय्याच्या तलवारीच्या पात्याला पाहून समाधान न होता त्याच्या अमर्याद पराक्रमाकडे मन खेचले जाते… रोजरोज येणार्‍या त्याच त्याच प्रश्नांचे उत्तर शोधण्यासाठी जेव्हा अंतर्बाह्य विद्रोह होतो…. पर्वतावरुन दिसणार्‍या खोल भयाण दरीपेक्षा पर्वताच्या उंचीवर मन भाळू लागते… दगडातील शिल्प बघताना जेव्हा त्याच्या उडालेल्या टवक्यांमधील अन तेव्हा उठलेल्या असंख्य प्रसूतवेदनांशी आपण संलग्न होऊ लागतो… भासमान दिसणार्‍या क्षितीजाच्या कोवळ्या अस्तित्वाचा मोह न होता त्याच्या क्षणिक अनुभुतीशी मनाची प्रत्यंचा जोडली जाते… विस्कटणार्‍या ढगांमध्ये बेताल खेळ करणार्‍या असंख्य वायुलहरींशी जेव्हा श्वासांचे नाते उमगत जाते….. क्षुल्लक हेव्यादाव्यांमध्ये जीवन व्यर्थ नासवणार्‍या बांधवांची तेव्हा कीव करावीशी वाटते… जन्मांनंतर सुरु असणार्‍या मृत्यूच्या रस्त्यावर खरा सोबतीही मृत्यूच असतो याची खात्री न पटणे म्हणजेच डोळ्यांवर पट्टी बांधून लख्ख उजेडामध्ये कुट्ट अंधार चाचपडण्यासारखेच!

सत्य देखील असते वा नसते या साच्यात येत नाही… सत्य ही काळाच्या पाठीवरील जन्मखुण आहे.. भविष्याचा वेध घेताना अंतिम सत्याची गाठ कोठे पडेल हे कुणालाही माहित नाही… अशाच एका क्षणामध्ये सत्य गवसल्यानंतर योध्द्याचा बुध्द होऊ शकतो, वाल्याचा वाल्मिकी होऊ शकतो अन सत्याची खरी ओळख झाल्यानंतर अवसान गळुन गेलेला कुंतीपुत्र धनंजय युध्दकर्म करण्यास तत्पर होऊ शकतो! सत्याचा पाठलाग करणे कदाचित मुर्खपणा ठरेल.. सर्वार्थाने सत्य आपला पाठलाग करीत असते हे आणि हेच सत्य! नदीच्या प्रवाहाचा माग काढत जेव्हा प्रवाहाच्या विरुद्ध दिशेला जाण्याचा मानस विचारांमध्ये तग धरू लागतो तेव्हा प्रवाहाबरोबर ठेचकाळत वाहत जाणार्‍या असंख्य गोट्यांशी आपले नाते तुटलेले असते अन शाश्वत सत्याकडे आपली वाटचाल सुरु झालेली असते!

प्रवासी

प्रवासी

विषण्णपणाचा शाप घेऊन रानोमाळी भटकणार्‍या प्रवाशाची गणती या दिवसरात्रीचे गणित मांडलेल्या समाजाने करायची यत्किंश्चितही आवश्यकता नाही..  जिथे प्रवास अनिश्चित आहे अन अंतिम स्थळ अनामिक आहे अशा प्रवाशाला या जगमान्यतेची सुतरामही पर्वा नसावी…

जीवन-मृत्यूच्या सापळ्यात अडकलेल्या कफल्लक मनोवृत्तीला मुक्ततेची अमृतफळे कशी काय कळणार?… जिथे सगळे एकमेकांवर अवलंबुन राहतात पण विचार एकमेकांशिवाय करण्यात स्वारस्य आहे… जिथे स्वार्थीपणा सर्वश्रुत मान्य आहे अन समावेशकपणा भाषणांच्या गुलाबी पेटीत कैद आहे… जे बोलायचं ते वागायचं नाही अन जे वागलो ते लपवत रहायचं… गेल्या क्षणांचे सहानुभुतीपुर्वक भांडवल करायचे अन आजपेक्षा उद्यावर खर्च करत रहायचं….

अनंतकाळचा हा प्रवासी हिशोबापासुन अनभिज्ञ आहे… त्याचा ध्यास हा प्रवासपुत्र अन त्याची साधना ही प्रवासकन्या… या व्यतिरीक्त ना शिदोरी आहे अन ना कोणती तिजोरी आहे… अंधाराच्या पोटात चालत रहायचे.. उजेडाच्या वाटा धुंडाळत रहायचे….. दूर टिमटिमणार्‍या कोणत्याही काजव्याला पाहून हर्षोल्लासित व्हायचे नाही वा शेकडो योजने चालल्यानंतरही काट्यांच्या सहवासाचा तिरस्कार चेहर्‍यावरील सुरुकुत्यांमध्ये उमटुन द्यायचा नाही…. ना निसर्गसौंदर्याची भुरळ पडू द्यायची वा ना रसरसलेल्या फळांचा मोह पडू द्यायचा… सुकलेल्या पानापानांतुन खरे-खोटे मुखवटे तुडवत रहायचं… या मुखवट्यांच्या पलिकडील चेहर्‍याशी सलगी करायची… हे अगणित माणसांचे मुखवटे बाजूला सारले तर एक तोच चेहरा सगळीकडे दिसेल…. निर्मात्याने म्हणे माणुस घडवला अन माणसाने त्याचा विपर्यास केला… या निर्मितीला प्रमाण मानून प्रवाशाला चालणे क्रमप्राप्त आहे… स्वतःच्या अंतरंगात ढवळल्यानंतर उठणार्‍या तरंगांशी नाते जोडल्यानंतर इतर नात्यांचा क्षुद्रपणा जळजळीतपणे वेशीवरल्या भुतांप्रमाणे उल्ट्या पावलाने दांभिकतेचे नगारे तुडवताना दिसतो… आयुष्यातील जर सगळ्यात जास्त वेळ या नात्यांतील सापशिडीच्या खेळात व्यतित होणार असेल अन शेवटी कृतघ्नपणाचा साप शेवटच्या घरातून गिळंकृत करुन बक्षिसी मिळणार असेल तर कर्मशून्य रहाणे बरे नाही का… कर्मशून्यता ही तर या प्रवाशाची ताकद आहे .. जर आरशात, पाण्यात उमटणारे प्रतिबिंब खोटे आहे… त्याचे अस्तित्व शून्य आहे.. तर त्याच्यावर विश्वास ठेवून आपल्या सुंदरतेचा माज कशाला हवा? जर सारेच संपणार आहे..जर सारेच विनाशाकडे वाटचाल करीत आहे.. तर मग प्रवाशाने संबध्दपणे विनाशातील सत्व शोधण्यासाठी अग्रेसर होणं हितावह नाही का?

निर्झर

निर्झर होता आले नाही,
सल पावसाचे झरताना,
धुमार गंधाचे माळताना,
मेघदुत होता आले नाही

पर्वत होता आले नाही,
सावल्यांशी अडखळताना,
उन्हे कोवळी झेलताना,
प्रकाश होता आले नाही

समुद्र होता आले नाही,
भोवर्‍यांतुन झगडताना,
वादळांचे भाव शोधताना,
दिपस्तंभ होता आले नाही

उन्मुक्त होता आले नाही,
अद्वैत जंजाळ जखडताना,
संवाद नवे उलगडताना,
शाश्वत होता आले नाही

-निलेश

भुमिका मुळांची…..

झाड वाढताना थोडी ना त्याचे त्याच्या मुळांच्या विस्तारावर लक्ष असते वा नियंत्रण असते… मुळे ही असतातच झाडाच्या स्थिरतेसाठी आणि वाढीसाठी! ..गरजांच्या ध्यासापाठी ती आपल्या कक्षा रुंदावत असतात… कधी एखाद्या अशक्यप्राय मुरबाड जमिनीतुनही कोवळ्या देठापासुन ते फळ, फुल आणि पानांपर्यंत सत्वं पोचवायची अन आपली तगमग अशीच जमिनीमध्ये पुरुन ठेवायची… झाडाची ती आकाशाची सोनेरी स्वप्नं आपण मात्र पाताळात घुसमटुन पुर्णत्वास न्यायची.. ना कसला आकार ना कसले कौतुक… फक्त युगानयुगे, शतकानुशतके अंधारात समाधीस्थ योग्याप्रमाणे व्रतस्थ रहायचं… अवघड आहे माणसाला वा खासकरुन मनाला एका साचेबध्द पठडीत बांधुन आयुष्याच्या अत: पासुन इतिपर्यंत असे असणे… पण बर्‍याचदा मनही मुळांची भुमिका निभावतेच की.. कधी, केव्हा अन कशी हे मात्र व्यक्तिसापेक्ष आहे!

सहज…वळणावरुन..

उरल्या सुरल्या अवसानाच्या मुसक्या बांधुन पुन्हा अशक्यतेच्या शक्यतांना झुगारुन पंख छाटलेले पाखरु उंचावरुन आकाशाकडे झेपावताना… स्वतःला झोकुन देताना काय विचार करत असेल?… कुणी मागेपुढे आहे वा नाही?… पुढच्या क्षणाची खातरजमा आहे वा नाही?… जख्मांच्या थारोळ्यात पंचप्राण गमावून आगतिकतेमध्ये विरुन जाऊ वा नाही?… किंवा याहीपलिकडे असणारी अंधुकशी, मिणमिणती आशा म्हणजे.. हे अमर्याद आकाश आपल्याला त्याच्या बाहूंमध्ये अलगद स्वीकारेल… वार्‍याच्या या झोक्यामध्ये पंखाना नवसंजीवनीचे अमृत प्राप्त होईल!!
झगडा कधीच कुणाला चुकला नाही… जन्म देणार्‍या मातेला नाही किंवा जन्म घेणार्‍या अभ्रकालाही नाही.. नवनिर्मितीचे स्वप्न रंगविणार्‍या पुढार्‍याला नाही किंवा खोट्या आश्वासनांच्या कागदी बंगल्यात राहुन वास्तवाची धग सोसणार्‍या सामान्य कार्यकर्त्यालाही नाही…. संघर्ष हवाच्च.. कधी आपला आपल्याशी तर कधी आपला वास्तवाशी… कदाचित कुणी असेही म्हणेल की आपण आणि वास्तव या दोन बाजू नाहीच आहेत मुळी… पण सुखवस्तू मायेच्या हिंदोळ्यांवर झुलताना पाय जमिनीवर न टेकवणारे कमी नाहीत!
असफलतेचा खंजीर काळजात घुसलेला असताना मिळालेल्या सफलतेची फुंकर निराळीच!! स्वतःच स्वतःच्या मर्यादांना आव्हान देणे म्हणजेच कदाचित संघर्ष, झगडा किंवा आपल्या भाषेत जगणे!!

प्रवास

अवघड काय असते अन सोपे काय असते? आपल्यात आपण हरवुन जाणे की आपल्यातल्या आपल्याला शोधुन काढणे? कळत नाही बर्‍याचदा.. वरवर वावरणारा, सगळ्यांत रमणारा खुशालचेंडू चेहरा म्हणजे मी की आत कुठेतरी कुढणारा, व्यथांमध्ये व्यथा गुंफणारा, सहज गर्दीला भेदून, छेदुन एकांताचे अमृत मिळवणारा हरफनमौला चेहरा म्हणजे मी! दुराव्याशी दुरावा करणे कितपत बरोबर आहे अन सलगीशी सलगी करणे कितपत सत्य आहे… दुरावा एका सुखापासुन दुसर्‍या सुखापर्यंतचाही प्रवास असू शकतो ना… नेहमीच दोन विरूद्ध गोष्टींचा दुरावा असणे गरजेचे नाही… एका सुखात अडकणे म्हणजेच दुसर्‍या सुखापासुन लांब असणे नाही का? तसेच दुःखाच्या बाबतीत म्हणता येइल यात काही शंका नाही!

वाटेशी प्रामाणिकपणा असावा की आपल्या प्रवासाशी? एकाच वाटेवरून हजार स्थळांपर्यंत लाखो प्रवासी पोचले असतीलही.. पण माझ्या मते आपल्या सगळ्यांचे प्रवास हे वेगळे असतात.. अन म्हणुनच प्रवासाशी घट्ट बांधीलकी असणे महत्वाचे…. इच्छित इप्सित मिळणे न मिळणे ही नंतरची गोष्ट पण इच्छित प्रवास लाभणे भाग्याचे! कधीकधी कशाचेच धागेदोरे लागत नाहीत अन कशाचाही तीळमात्र संबध लागत नाही तेव्हा या प्रवासाचा सहारा मिळतो… प्रत्येकाचा अनुभव प्रचिती या वेगल्या गोष्टी… पण आपल्याच बरोबर चालणारा आपला सोबती म्हणजे हा प्रवास कधीच आपल्यास दूर ढकलत नाही… नैराश्याच्या गर्तेत अन अविश्वासाच्या अंधारात चाचपडताना जर आपल्या उशाशी घट्ट तळ ठोकणारा कोण असतो तर हा प्रवास.. तेवढाच स्थिर अन तेवढाच ठाम पुढच्या प्रवासासाठी अन पुढच्या आनंदासाठी!!!

“अनकही”

न जाने आज क्यूँ सब बिखरसा गयाँ,
सवरना ही था पर तेरा खयाल छूँ गयाँ|

हर मंजर पर तेरा निशाँ वाक्किफ था,
रुबरु होना ही था, पर तूँ मुडता चला गयाँ|

कौनसा साहील और कौनसा पता है तेरा,
आसमान ही था, हर तारा तूँ दिखता गयाँ|

शर्मसार दिखता है हर चेहरा इन गलियोंमे,
इत्तेफाक ही था, तूँ सभी को दर्पण बाँटता गयाँ|

बदगुमान हूँ, तूँ एहसास है या फिर है जिंदगी
बेखबर ही था, हर साँसमे तूँ घुलता गयाँ|

-निलेश सकपाळ
-०१ जुलै २०१३

दैनंदिनी – १८ एप्रिल २०१३ (संक्रमण)

कधी अंधारुन आल्यावर वा आभाळातील मळभ असताना बाहेर पडल्यानंतर अचानक पाऊस पडून जातो.. सारे मळभ दूर होते अन् समोर लख्ख प्रकाश दिसू लागतो… डोळे तेच पण नजर बदलून जाते… समोर असणारा अन् खुंटत जाणारा सगळा परिसर एकदम आवाक्याबाहेर जाऊन विस्तीर्ण होऊ लागतो… आपल्या अमर्याद कक्षांमध्ये येण्यास त्याचा एक अविभाज्य भाग होण्यास आव्हान देऊ लागतो… एका मानसिक परिवर्तनानंतर सुद्धा कित्येकदा अशाच भावना मनःपटलावर दाटून येतात.. मनातील मळभ नाहीसे होणे.. किंवा एखाद्या आगंतुक क्षणाला त्या बदलाची परिणती अनुभवणे सुद्धा अजबच ना!! मोकळे होणे किंवा बिनधास्त होणे कधीही महत्वाचे… बर्‍याचदा आपणच आपल्याला खुराड्यात बंद करून घेतो… अगदी एखाद्या चिंचोळ्या अरुंद नळकांडीप्रमाणे.. दोन्हीबाजूला मोकळेपणा पण मध्ये तो असंकुचितपणा किंवा एक घुसमट… जगताना या गोष्टींची सोबत असेल तर प्रगती नाही तर अधोगती होणार यात काही वादच नाही म्हणूनच या सगळ्यांना झुगारून, पंख फडफडवून एखाद्या उंच शिखरावर वार्‍याच्या उलट दिशेने सार्‍या जगाला न्याहाळणे निराळेच… येणार्‍या बदलाला सामोरे जाणे जेवढे महत्वाचे तेवढेच किंवा कदाचित त्याहीपेक्षा किंचित महत्वाचे म्हणजे तो बदल स्वीकारणे होय…

रोजच्या रहाटगाड्यात स्वतःला इतकं अडकवून घेतल्यानंतर बदल, संक्रमण असे शब्द नको वाटतात जगाला, स्वतःच अहं स्वतःच्याच भोवती मोठं वेटोळं निर्माण करून घेतो अन मग एखाद्या भुंग्याप्रमाणे आपण त्यात अडकून जातो ते कधीही न सुटण्याकरताच! अन यासाठीच बदल महत्वाचा… नेणीवेकडून जाणीवेकडे नेणारा तो राजमार्ग महत्वाचा.. कधी कळत अन कधी नकळत स्वतःला त्या काळाच्या स्वाधीन करायला आपल्यालाही तर जमायलाच हवे… ते तेव्हाच जमेल जेव्हा आपण हातचं काही राखून नाही ठेवणार.. मोकळे असू अगदी एखाद्या लख्ख काचेप्रमाणे आरपार! परिस्थिती आपल्याला घडवत असते… आपल्यातूनही एखादे लाजवाब शिल्प साकारू शकते याचा आपल्यापेक्षा जास्त विश्वास त्या परिस्थितीला त्या काळाला असतो हेच खरे… याच काळानेच तर आपल्याला पहिल्यांदा चालायला अन नंतर धावायला शिकवले… अगदी लहानपणी असलेला मातीचा गोळा कधी दगड झाला हेदेखील आपल्याला कळाले नाही… त्यातील अहं इतका कधी मोठा झाला की येणारे आश्वासक बदल झुगारणे त्याला जमू लागले… अन म्हणूनच जर घडायचे असेल तर आता त्या काळाच्या सामोरे बिनदिक्कत जायलाच हवे… शिल्प घडणार तर टवके उडणारच.. वेदना होणारच.. फक्त एवढाच विश्वास हवा की हे टवके नको असलेल्या त्या अहंकाराचे आहेत… अविश्वासाचे आहेत!

एखाद्या नवीन मार्गावर पुढारणे किंवा समोर कोणताही मागोवा नसताना पुढे चालणे म्हणजेच धाडस किंवा स्वतःतील आत्मशक्तीवरील अतोनात विश्वास! वाट नसताना वाट काढणे अन् वाट तयार करणे हे सगळ्यांना जमतेच असे नाही….महाकाय समुद्रातून पलिकडे जाण्यासाठी सेतू बांधणे सगळ्यांनाच जमत नाही त्यासाठी श्रीरामाचा ध्यास हवा, मारुतीची गगनभेदी इच्छाशक्ती हवी, वानरसेनेचा तो निरागस पण अतोनात भक्तीभाव हवा… त्या खारुताईची धडपड अन भक्ती हवी.. शबरीचा भोळाभाव अन आपलेपणा हवा! खलाश्याला गलबत भर समुद्रात आल्यानंतर धीर गाळून चालत नाही.. तेव्हा परतीचा मार्ग नसतो… येणार्‍या वार्‍याशी झुंजायचे, समुद्राला कवटाळायचे अन त्यावरच स्वार व्हायचे असते… हे ज्याला जमेल त्यानेच नवीन मार्ग शोधण्याच्या फंदात पडावे अन्यथा आपला धोपटमार्ग बरा!!!

“तुतारी”

वळणांची वाट गरगरणारी,
फिरुनी येते पुन्हा माघारी
नजर वेंधळी घुटमळणारी,
सुरुवातीचे ते कौतुक भारी!

आत डोकवा, येते शिसारी,
घाटाघाटांची गम्मत न्यारी!
कधी झटका, मध्येच उभारी,
चांदण्यानीच थाटली पथारी!

हुंदक्यांची ती भाषा बिलोरी,
काळजांच्या आरपार कट्यारी!
सोबतीचे जाम, आठवांची यारी,
जणू,जिभेवर चिंच विरघळणारी!

मदमस्त कलंदर तो पुकारी,
कोण नाचती नी, कोण मदारी?
कुठले आप हे? कुठले शेजारी,
भाव द्या चेहर्‍याला, व्हा रंगारी!

झटावे नशिबाने रोजच बाजारी,
म्हणे नशिब तुझे देशील उधारी?
बुरुजावरुनी वाजू द्या तुतारी,
येता आम्ही, कफल्लक भिकारी!

-निलेश सकपाळ, २० फ़ेब्रुवारी, २०१३

संग-असंग

संग-असंग

काळोखाचे घेऊन हात,
उजेडाचे पांग फेडावे
आभाळाला देऊन कान,
परलोकाचे ध्यान करावे…

उडता येते कोणाला,
पाताळातही रुतताना..
आभासाचे घेऊन सोंग,
उत्थानाचे नाट्य घडावे..

विचारांची स्पर्धा कसली,
भावनांचे बंड असताना…
अदृश्याचे जोडून बिंदू,
निर्गुणाचे रूप दिसावे…

गुंततात मने केव्हातरी,
एखादे कोडे उकलताना..
हातच्याचे राखून भान,
विश्वासाचे नाते जडावे…

असंग सार्‍या बाजुला,
निसंगाचे भेद सुटताना
आसक्तीचे गळून पान,
संवादाचे रोप फुटावे…

निलेश सकपाळ, १७ जानेवारी २०१३